Գյումրի-կրթահամալիր պարատանն ընդառաջ

Դեպի քոլեջ

Երկուշաբթի օրը ՝ հայոց լեզվի դասին ընկեր Սոֆիայի հետ գնացինք մեր դպրոցի քոլեջ։ Քոլեջում մեզ ընդունեցին  սովորողները և Տաթև Բլեյանը (քոլեջին տնօրենը)։ Ճիշտ է բազմիցս եղել էի քոլեջում, բայց այդքան մանրամասն չէի շրջել։ Բլեյան Տաթևը մեզ ծանոթացրեց քոլեջին, հայտնեց մեզ հետագա պլանների մասին, ներկայացրեց ուսուցիչներին, ուսոցիչներն էլ իրենց հերթին ներկայացրեցին իրենց առարկաները։ Հետո գնացինք ջերմոց (դե ջերմոցում շատ էի եղել) տեսանք սուրճի ծառը (իհարկե ես առաջին անգամ չէի տեսնում դա)։ Ճամբորդության նպատակը այն էր, որ մենք ծանոթանային քոլեջի հետ։ Իսկ այդ նպատակի իմաստը այն էր, որ մյուս տարի ցանկության դեպքում մենք շարունակեյինք ուսումը քոլեջում։ Այսպիսով ստացվեց կարճատև, բայց նպաստավոր ճամբորդություն։

Պետրոս Դուրյան

«Ապրելու և սիրվելու իրավունքով ծնված բանաստեղծը միայն կյանքի «սև կաթը» ըմպեց, բայց երբեք չդավաճանեց իր քնարն ու վեհ կոչման։ Իր մեծ նախորդ Սայաթ-Նովայի նման «զայրացավ», բայց երբեք չանիծեց»:  (Հովհ. Թումանյան)

Գրական անունը

Պետրոս Դուրյանի իսկական ազգանունը եղել է Զըմպայան, սակայն նա թարգմանել է «զըմպա»-ն և ազգանունը դարձրել Դուրյան։

Ազգանվան ծագումը

«Ենիչեր մը օր մը մտավ դետեիս (պապ) խանութը և մինչ նա զըմպայով (դուր) երկաթ ծակելու զբաղած է եղեր, կը հարցներ, թե ինչ կըսեին այն գործիքին, որով երկաթ կը ծակվի։ Դետես՝ Սարգիս, կը պատասխանե. «Զմպա, Զմպա, Զմպա» բառերը կրկնելով խանութեն կը մեկնի ենիչերին, և այդ բառը իբրև մականուն կը մնա դետեիս վրա։»

Կենսագրություն

Պետրոս Աբրահամի Դուրյանը ծնվել է 1851 թվականի մայիսի 20-ին Կոստանդնոպոլսի Սկյուտար թաղամասում։ Ավարտել է Սկյուտարի ճեմարանը (1867 թվական)։ Տանը Պետիկին հատկացրել էին մի փոքրիկ սենյակ երկրորդ հարկում։ Սենյակի դիրքը հիրավի բանաստեղծական էր. պատուհանի տակ պարտեզն էր՝ թթի և հունապի ծառերով, իսկ հեռվում երևում էին Վոսփորը և Կ. Պոլսի համայնապատկերը, մյուս՝ արևմտյան կողմում, երկու սպիտակ շիրիմներ էին՝ երկու նոճիներով: Այդ նոճիները հետագայում բանաստեղծի տաղերում դարձան մահի ու վշտի խորհրդանիշ։ 1855-ին Պետիկին չորս տարեկանում «Պալասան տուտուի» մոտ են տանում, որ կարդալ-գրել սովորի։ Վեց տարեկանում նա դարձավ Սկյուտարի ձրիավարժ աշակերտը, որն ավարտեց 1867 թվականին։ Նա կանոնավոր հաճախում էր դասերին, բարեխղճորեն կատարում հանձնարարությունները։ Ճեմարանն ավարտեց գերազանց և նվեր ստացավ Լամարթինի մի հատորը, որից հետո միանգամից փոխադրվեց Զ կարգ, ուր դարձավ ավագ եղբոր՝ Հարությունի դասակիցը։ Այդ դպրոցում որպես ուսուցիչ պաշտոնավարել է հայ մեծանուն երգիծաբան Հակոբ Պարոնյանը, որն անչափ սիրել է Դուրյանին և խոր ազդեցություն թողել նրա վրա։ Դուրյանի աշակերտակիցները լավ էին սովորում։ Վարդան Լյութվյանը կատարելապես տիրապետում էր ֆրանսերենին, Տիգրան Ադամյանն աչքի էր ընկնում թուրքերենի իմացությամբ, Մարտիկ Պողիկյանը ուժեղ էր թվաբանությունից, Խաչիկ Ուղուրիկյանը ուներ քերականագետի հակումներ։ Մինչդեռ Պետրոսը հռչակված էր որպես դասարանի առաջին չարաճճին ու կատակաբանը, նա վարպետորեն կարողանում էր տնազել թե՛ ընկերներին, թե՛ ուսուցիչներին։ Նյութական անապահով վիճակը վաղ հասակից նրան մտահոգում է կենսական պայմանների բարելավման հոգսերով։ Կարիքի մեջ գտնվող ընտանիքին օգնելու համար 16-ամյա պատանին փորձում էր հարմար աշխատանք գտնել։ Լինում է դեղագործի աշակերտ, խմբագրատան քարտուղար, տնային ուսուցիչ, դերասան։ Բայց այդ զբաղմունքներից ոչ մեկը նրա սրտով չէր։ Նա շատ էր տանջվում, որ ծնողներին չի կարողանում օգտակար լինել։ Անապահով տնտեսական վիճակը և անընդհատ աշխատանքը քայքայեցին Դուրյանի առողջությունն ամբողջովին։ 1871 թվականի սկզբին Դուրյանը հիվանդացել է թոքախտով և, 21 տարին լրացած, հեռանում կյանքից։

Կարդում և քննարկում ենք Ջերո Դեյվիդ Սելինջե

Լավ է բռնվում ձկնիկ֊բանանիկը

Հյուրանոցում իննսունյոթ նյույորքցիներ էին ապրում, ռեկլամի գործակալներ, ու այնպես էին ծանրաբեռնել միջքաղաքային հեռախոսը, որ 507֊րդ համարի երիտասարդ կինը ստիպված եղավ սպասել կես օր, գրեթե մինչև երկուս անց կեսը, մինչև որ նրա պատվերը միացրին։ Բայց նա ժամանակն իզուր չէր կորցնում։ «Սեքսը կամ հաճույք է, կամ դժոխք» վերնագրով մի փոքրիկ հոդված կարդաց կանանց ամսագրում, որ գրպանի գրքույկի չափսեր ուներ։ Լվաց սանրերը և խոզանակը, մաքրեց բեժագույն կոստյումի վրայի բիծը, ուղղեց պատրաստի գնված բլուզի կոճակի տեղը։ Պոկեց խալի վրա բուսած երկու մազը։ Ու երբ, վերջապես, հեռախոսավարուհին զանգահարեց, նա բազմոցին նստած արդեն ավարտում էր ձախ ձեռքի եղունգների լաքապատումը։


Բայց նա այնպիսիներից չէր, ովքեր մի կողմ են նետում գործը մի ինչ֊որ հեռախոսային զանգի պատճառով։ Նրա տեսքից կարելի էր կարծել, թե նրա մեծանալուց ի վեր այդպես անընդմեջ զանգահարել է հեռախոսը։

Հեռախոսը զնգում էր, իսկ նա փոքրիկ վրձինով լաք էր քսում ճկույթի եղունգին, խնամքով շրջանցելով լուսնիկը։ Հետո ամրացրեց լաքի սրվակի կափարիչը և, ոտքի կանգնելով, օդում թափահարեց ձախ, դեռևս չչորացած ձեռքը։ Մյուսով, որ արդեն չորացել էր, բազմոցի վրայից վերցրեց լիքը մոխրամանը և գնաց դեպի գիշերասեղանը․ հեռախոսն այնտեղ էր դրված։ Նստելով լայն, արդեն կարգի բերված անկողնու եզրին, հինգերորդ թե վեցերորդ ազդանշանից հետո վերցրեց հեռախոսափողը։

― Ալո, ― ասաց նա, իրենից հեռու պահելով ձեռքի չռված մատները և ջանալով դրանք չհպել սպիտակ մետաքսե խալաթին․ նրա հագին, բացի կոշիկներից, ուրիշ բան չկար, մատանիները դրված էին լոգարանում։

― Միացնում եմ Նյու֊Յորք, միսիս Գլաս, ― ասաց հեռախոսավարուհին։

― Լավ, շնորհակալություն, ― ասաց ջահել կինը և մոխրամանը դրեց գիշերասեղանի վրա։

Լսվեց կանացի ձայն․

― Մյուրիե՞լ։ Դո՞ւ ես։

Երիտասարդ էակը լսափողը հեռացրեց ականջից․ ― Այո, մայրիկ։ Բարև, ինչպե՞ս եք դուք այդտեղ։

― Սոսկալի անհանգիստ եմ քեզ համար։ Ինչո՞ւ չէիր զանգահարում։ Ինչպե՞ս ես, Մյուրիել։

― Ես երեկ էլ, նախորդ օրը երեկոյան էլ փորձեցի զանգահարել, բայց հեռախոսն այստեղ․․․

― Հը, ինչպե՞ս ես, Մյուրիել։

Մյուրիելը մի քիչ լսափողը ետ քաշեց ականջից։

― Հիանալի։ Միայն սոսկալի շոգ է։ Ֆլորիդայում այսպիսի շոգ դեռ չի եղել․․․

― Ինչո՞ւ չէիր զանգահարում, այնպես անհանգիստ էի, որ․․․

― Մայրիկ, սիրելիս, մի՛ գոռա, ես հրաշալի լսում եմ քեզ։ Երկու անգամ փորձել եմ զանգահարել։ Եվ անմիջապես․․․

― Ախր ես երեկ հայրիկիդ ասացի, որ երևի երեկոյան զանգ կտաս։ Չէ, նա միևնույն է․․․ ― Ասա, ինչպե՞ս ես Մյուրիել։ Միայն թե ճիշտն ասա։

― Դե, ամեն ինչ հրաշալի է։ Բավական է անընդհատ նույն բանը հարցնես․․․

― Ե՞րբ եք եկել։

― Չեմ հիշում, չորեքշաբթի առավոտն էր, կարծեմ։

― Ո՞վ էր վարում մեքենան։

― Նա ինքը, ― պատասխանեց աղջիկը։ ― Միայն թե ախուվախ մի՛ անի։ Նա շատ զգուշորեն էր վարում։ Ես ուղղակի զարմանում էի։

― Նա ի՞նքն էր վարում։ Բայց Մյուրիել, դու ազնիվ խոսք ես տվել ինձ․․․

― Մայրիկ, դե ես քեզ արդեն ասացի, ― ընդհատեց դուստրը, ― նա շատ զգույշ էր վարում։ Ի դեպ, ժամում հիսուն կիլոմետրից ոչ ավելի, ոչ մի անգամ․․․

― Իսկ նա օյիններ չէ՞ր անում, դե, հիշո՞ւմ ես, ինչպես այն ժամանակ, ծառերի հետ։

― Մայրիկ, ես քեզ ասում եմ, որ նա շատ զգույշ էր վարում։ Վերջ տուր, խնդրում եմ։ Ես խնդրեցի նրան ճամփի մեջտեղով գնալ, և նա լսեց ինձ, հասկացավ։ Նա նույնիսկ ջանում էր չնայել ծառերին, երևում էր, թե ինչպես է ջանում։ Ի դեպ, հայրիկն արդեն վերանորոգմա՞ն է տվել այն մեքենան։

― Դեռ չէ։ Չորս հարյուր դոլար են պահանջում հենց միայն․․․

― Բայց, Մայրիկ, Սիմորը խոստացել է հայրիկին, որ ինքը կվճարի։ Չեմ հասկանում, էլ ինչո՞ւ ես․․․

― Տեսնենք, տեսնենք։ Իսկ նա ինչպե՞ս էր պահում իրեն մեքենայում և ընդհանրապես։

― Լավ, ― ասաց դուստրը։

― Նա էլ քեզ այն սոսկալի անունով չէ՞ր կոչում․․․

― Չէ, նա ինձ անունով է կոչում։

― Ինչպե՞ս։

― Դե, քեզ համար միևնույն չէ՞, մայրիկ։

― Մյուրիել, ինձ անհրաժեշտ է իմանալ, հայրիկն ասում է․․․

― Դե լավ, լավ, նա ինձ ասում է 1948 թվականի թողարկման Սուրբ թափառաշրջիկ, ― ասաց աղջիկն ու ծիծաղեց։

― Այդտեղ ոչ մի ծիծաղելի բան չկա, Մյուրիել։ Բոլորովին ծիծաղելի չէ։ Դա սոսկալի է։ Չէ, դա ուղղակի շատ տխուր է։ Երբ մտածում ես, թե մենք․․․

― Մայրիկ, ― ընդհատեց նրան աղջիկը, ― սպասիր, լսիր։ Հիշո՞ւմ ես, ինչ֊որ գերմաներեն բանաստեղծություններ էին։ Ի՞նչ եմ արել ես այն։ Գլուխ եմ ջարդում, բայց չեմ կարողանում հիշել․․․

― Քեզ մոտ է։

― Համոզվա՞ծ ես։

― Իհարկե։ Այսինքն, ինձ մոտ է։ Ֆրեդի սենյակում է։ Այստեղ ես թողել, պահարանում է․․․ Ի՞նչ է պատահել որ։ Իրեն պե՞տք է։

― Չէ, նա ճանապարհին, այստեղ գալիս հարցնում էր դրա մասին։ Շատ էր ուզում իմանալ, կարդացե՞լ եմ, թե չէ։

― Բայց գիրքը գերմաներեն է։

― Այո, մայրիկ։ Նրա համար միևնույն է, ― ասաց աղջիկն ու ոտքը գցեց ոտքին։ ― Նա ասում է, որ դա մեր դարի միակ լավագույն բանաստեղծի գործն է։ Ասում է, ես պետք է գոնե դրա թարգմանությունը ձեռք բերեի։ Կամ էլ՝ գերմաներեն սովորեի, ասացե՜ք, խնդրեմ։

― Սոսկալի է։ Սոսկալի է։ Չէ դա շատ տխուր բան է․․․ Հայրիկը երեկ ասում էր․․․

― Մի վայրկյան, մայրիկ, ― ասաց աղջիկը։ Նա գնաց դեպի պատուհանը, սիգարետ վերցրեց բազմոցի վրայից, վառեց և նորից նստեց մահճակալին։ ― Մայրիկ, ― ասաց նա ծուխ արձակելով։

― Մյուրիել, ուշադիր լսիր ինձ։

― Լսում եմ։

― Հայրիկը խոսել է բժիշկ Սիվետսկու հետ․․․

― Եվ ի՞նչ, ― ասաց աղջիկը։

― Նա ամեն ինչ պատմել է բժշկին։ Համենայն դեպս, ինձ է այդպես ասում, բայց դե, ճանաչում ես հայրիկիդ։ Ծառերի մասին էլ։ Պատուհանի հետ կապված պատմությունն էլ։ Եվ այն, ինչ֊որ ասել էր տատիկիդ, երբ նա քննարկում էր, թե իրեն ինչպես պետք է թաղել, և այլն, թե ինչ արեց այն հրաշալի գունավոր բացիկները, հիշո՞ւմ ես, Բերմուդյան կղզիները, մի խոսքով, ամեն ինչ։

― Ե՞վ, ― ասաց աղջիկը։

― Եվ այսպես։ Նախ նա ասաց, թե ուղղակի հանցագործություն է, որ զինվորական բժիշկները նրան ազատել են հոսպիտալից, ազնիվ խոսք։ Նա որոշակիորեն հայրիկին ասել է, թե բոլորովին չի բացառվում, որ Սիմորը կարող է լիովին կորցնել ինքնատիրապետումը։ Ազնիվ, ազնիվ խոսք։

― Ո՞վ է, ազգանունն ի՞նչ է։

― Չեմ հիշում, Ռիզեր է, ինչ է։ Ասում են շատ լավ բժիշկ է։

― Ոչ մի անգամ չեմ լսել։

― Դա դեռ չի նշանակում, թե նա վատն է։

― Ինձ մի կոպտիր, Մյուրիել, խնդրում եմ։ Մենք սոսկալի անհանգստանում ենք քեզ համար։ Հայրիկը նույնիսկ ուզում էր հեռագրել քեզ, որպեսզի վերադառնաս տուն, և հետո․․․

― Չէ, մայրիկ, ես դեռևս չեմ վերադառնա, հանգստացիր։

― Մյուրիել, ազնիվ խոսք, բժիշկ Սիվետսկին ասաց, որ Սիմորը կարող է վերջնականապես կորցնել․․․

― Մայրիկ, մենք դեռ նոր ենք եկել։ Այսքան տարիների ընթացքում ես առաջին անգամ եմ իսկապես հանգստանում, հո չեմ հավաքի իրերս ու թռչեմ տուն։ Իսկի չէմ էլ կարող գալ։ Այնպես եմ այրվել արևի տակ, որ հազիվ եմ ման գալիս։

― Վառվե՞լ ես։ Եվ շա՞տ։ Ինչո՞ւ «բրոնզե կրեմ» չես քսել, չէ որ դրել էի ճամպրուկիդ մեջ։ Ուղիղ այն բանի․․․

― Քսել եմ, քսել եմ։ Եվ այնուամենայնիվ, այրվել եմ։

― Այ քեզ սոսկալի բա՜ն։ Որտե՞ղդ է այրվել։

― Ամբողջապես, մայրիկ, ամբողջապես այրվել եմ, ոտքից գլուխ։

― Այ քեզ սոսկալի բա՜ն։

― Ոչինչ, կլավանամ։

― Լսիր, իսկ դու խոսե՞լ ես այդ հոգեբույժի հետ։

― Այո, մի քիչ։

― Ի՞նչ ասաց նա։ Եվ որտե՞ղ էր այդ ժամանակ Սիմորը։

― Ծովահայաց հյուրասենյակում դաշնամուր էր նվագում։ Եկած օրվանից նա երկու երեկո է նվագում է։

― Ի՞նչ ասաց բժիշկը։

― Առանձնապես ոչինչ։ Նա ինքը խոսեց ինձ հետ։ Ես նստած էի նրա կողքին, «բինգո» էինք խաղում, և նա ինձ հարցրեց՝ ձեր ամուսի՞նն է նվագում այն սենյակում։ Ասացի՝ այո։ Հարցրեց, թե Սիմորը վերջերս չի՞ հիվանդացել։ Եվ ես ասացի․․․

― Իսկ ինչո՞ւ նա հանկարծ այդպիսի բան հարցրեց։

― Չգիտեմ, մայրիկ։ Երևի այն պատճառով, որ Սիմորը շատ գունատ է ու նիհարած։ Մի խոսքով, «բինգոյից» հետո նա ու իր կինը ինձ հրավիրեցին մի բան խմելու։ Ես համաձայնեցի։ Նրա կինը հրեշ է։ Հիշո՞ւմ ես, այն սոսկալի երեկոյան հագուստը, որ տեսանք Բոնվիտի ցուցափեղկում։ Դու դեռ ասացիր, որ այդ հագուստի համար բարալիկ֊մարալիկ աղջիկ է պետք․․․

― Այն կանա՞չը։

― Այ, հենց այդ էր հագին։ Իսկ որ կոնքերը տեսնե՜ս։ Անընդհատ կպչում էր ինձնից, թե Սիմորը այն Սյուզաննա Գլասի հարազատը չէ՞, որ Մեդիսոն֊ավենյուի վրա արհեստանոց ունի՝ գլխարկների։

― Իսկ ամուսինն ի՞նչ էր ասում, այդ բժիշկը։

― Առանձնապես ոչինչ։ Ընդհանրապես մենք նստած էինք բարում, սոսկալի աղմուկ էր։

― Հա, բայց նրան ասացի՞ր, թե Սիմորն ինչ էր ուզում անել տատիկի բազկաթոռը։

― Չէ, մայրիկ, ոչ մի մանրամասնություն ես նրան չեմ պատմել։ Բայց գուցե մեկ ուրիշ անգամ էլ կհաջողվի նրա հետ խոսել։ Ամբողջ օրը բարում նստած է լինում։

― Իսկ նա չէ՞ր ասում, թե կարող է պատահի, դե մի խոսքով, որ Սիմորի մոտ ինչ֊որ տարօրինակություններ հանդես գան։ Որ դա քեզ համար վտանգավոր է։

― Դե չէ, ― ասաց աղջիկը։ ― Հասկանում ես, մայրիկ, դրա համար նա պետք է հազար ու մի տեղեկություններ հավաքի։ Մանկության մասին և այլն։ Ասացի, չէ՞, որ շատ քիչ ենք խոսել․ բարում սոսկալի աղմուկ էր։

― Դե ինչ արած․․․ իսկ ինչպե՞ս է քո կապույտ վերարկուն։

― Ոչինչ։ Ուսերի տակից մի քիչ ձգեցի աստառը։

― Իսկ այդտեղ ընդհանրապես ինչպե՞ս են հագնվում։

― Շատ վատ։ Ոչ մի բանի նման չեն։ Ամեն տեղ՝ պսպղաններ են կպցում, աստված գիտե, թե ինչ է։

― Ձեր համարը լա՞վն է։

― Ոչինչ։ Միանգամայն տանելի է։ Այն համարը, որտեղ ապրել էինք մինչև պատերազմը, չհաջողվեց վերցնել, ― ասաց աղջիկը։ ― Հասարակությունը այս տարի սոսկալի է։ Մի տեսնես, թե ում հետ ենք սեղան նստում։ Հենց անմիջապես կողքներիս, հարևան սեղանի մոտ, այնպիսի տեսք ունեն, ասես բեռնատարով են եկել։

― Հիմա ամեն տեղ էլ այդպես է։ Կիսաշրջազգեստդ հագնո՞ւմ ես։

― Շատ է երկար, ասել եմ քեզ, չէ։

― Մյուրիել, վերջին անգամ պատասխանիր ինձ, ինչպե՞ս ես։ Ամեն ինչ կարգի՞ն է։

― Այո, մայրիկ, այո, ― ասաց աղջիկը։ ― Հարյուր անգամ՝ այո։

― Եվ չե՞ս ուզում տուն վերադառնալ։

― Ոչ, մայրիկ, ոչ։

― Հայրիկը երեկ ասաց, որ պատրաստ է քեզ փող տալ, որպեսզի մենակ մեկնես որևէ տեղ և ամեն ինչ մի լավ կշռադատես։ Դու հրաշալի ճանապարհորդություն կարող ես կատարել նավով։ Երկուսս էլ կարծում ենք, որ քեզ․․․

― Ոչ, շնորհակալություն, ― ասաց աղջիկը և ուղիղ նստեց։ ― Մայրիկ, այս խոսակցությունը կընկնի․․․

― Որ մտածում եմ, թե ինչպես սպասեցիր այդ տղային ամբողջ պատերազմի ընթացքում, այսինքն, որ մտածում եմ, թե այդ բոլոր ջահել կանայք․․․

― Մայրիկ, արի վերջացնենք խոսակցությունը․ Սիմորը ուր որ է կգա։

― Իսկ ու՞ր է նա։

― Լողափում։

― Լողափո՞ւմ, մենա՞կ։ Նա իրեն լա՞վ է պահում լողափում։

― Լսիր, մայրիկ, դու այնպես ես խոսում նրա մասին, ասես նա կատաղի խելագար լինի։

― Չէ, ինչ ես ասում, Մյուրիել։

― Համենայն դեպս, ձայնդ այդպիսին է, իսկ նա իր համար պառկած է ավազներին, նույնիսկ խալաթը չի հանում։

― Չի՞ հանում խալաթը։ Ինչո՞ւ։

― Չգիտեմ։ Երևի այն պատճառով, որ այդպես գունատ է։

― Տեր աստված։ Բայց նրան անհրաժեշտ է արևը։ Դու չե՞ս կարողանում ստիպել նրան։

― Դու Սիմորին գիտես, չէ՞, ― ասաց աղջիկը ու նորից ոտքերը խաչաձևեց։ ― Ասում է․ ― Չեմ ուզում, որ ամեն մի ապուշ աչք տնկի իմ վիտվածքների վրա։

― Բայց նրա վրա վիտվածքներ չկան։ Թե՞ բանակում ինչ֊որ բաներ է վիտել։

― Չէ, մայրիկ, չէ, սիրելիս, ― ասաց աղջիկն ու ելավ տեղից։ ― Գիտես ինչ, արի վաղը ես զանգահարեմ քեզ։

― Մյուրիել, լսիր ինձ, միայն թե ուշադիր։

― Լսում եմ, մայրիկ, ― նա մի ոտքից մյուսի վրա էր կանգնում։

― Հենց որ մի տարօրինակ բան է ասել կամ արել, հասկանո՞ւմ ես, անմիջապես զանգ տուր ինձ։ Լսո՛ւմ ես։

― Մայրիկ, բայց ես չեմ վախենում Սիմորից։

― Մյուրիել, խոստացիր ինձ։

― Լավ։ Խոստանում եմ։ Ցտեսություն, մայրիկ։ Համբուրիր հայրիկին։ ― և նա կախեց լսափողը։
❊

― Սիմի Գլաս, Ոսկեմազ, ― ասաց Սիբիլա Կարպենտերը, որ հյուրանոցում ապրում էր իր մայրիկի հետ։ ― Ո՞ւր է Ոսկեմազիկը։

― Փիսիկս, հանգիստ մնա, չարչարում ես մայրիկին։ Ուղիղ կանգնիր, լսո՞ւմ ես։

Միսիս Կարպենտերը արևայրուկի դեմ յուղ էր քսում Սիբիլայի ուսիկներին, թիկունքին և թևիկների նման նիհար թիակներին։ Սիբիլան, մի կերպ իրեն պահելով վիթխարի, ձիգ փչած գնդակի վրա, նստել էր դեմքով դեպի օվկիանոսը։ Նրա հագին դեղձանիկի նման դեղին լողազգեստ էր, վարտիքից ու կրծքակալից կազմված լողազգեստ, թեև առաջիկա ինը֊տաս տարին նա դեռևս կարող էր հիանալի յոլա գնալ առանց կրծքակալի։

― Սովորական մետաքսե գլխաշոր է, բայց դա միայն մոտիկից ես զգում, ― բացատրում է միսիս Կարպենտերի կողքի բազկաթոռին նստած կինը։ ― Հետաքրքիր է, ինչպե՞ս է կարողանում այդպես կապել։ Ուղղակի սքանչելի է։

― Այո, հավանաբար, լավն է, ― ասաց միսիս Կարպենտերը։ ― Սիբիլոչկա, փիսիկս, հանգիստ նստիր։

― Իսկ ո՞ւր է ոսկեմազը, ― հարցրեց Սիբիլան։

Միսիս Կարպենտերը հառաչեց․ ― Ահա՛, ― ասաց նա և ամրացրեց սրվակի կափարիչը։ ― Հիմա գնա, խաղ արա, փիսիկս։ Մայրիկը կգնա հյուրանոց և մարտինի կխմի միսիս Հաբելի հետ։ Իսկ ձիթապտուղը կբերի քեզ։

Ազատություն ստանալով՝ Սիբիլան վազեց մինչև լողափ, հետո շրջվեց դեպի ձկնորսական տաղավարը։ Ճանապարհին կանգ առավ, ոտքով խփեց ավազից սարքված պալատի թաց ավերակներին և շուտով բավական հեռացավ առողջարանի լողափից։

Նա մի քառորդ մղոն անցավ և հանկարծ սկսեց վազել ուղիղ դեպի ափի ավազաբլուրը։ Հասավ այնտեղ, ուր մեջքի վրա պառկած էր մի երիտասարդ։

― Կգա՞ս գնանք լողանալու, Սիմի Գլաս, ― հարցրեց աղջիկը։

Երիտասարդը ցնցվեց, անմիջապես բռնեց լողախալաթի օձիքից։ Հետո շուռ եկավ փորի վրա, և երշիկի նման ոլորված սրբիչն ընկավ նրա աչքերի վրայից։ Նա կկոցված աչքերով նայեց Սիբիլային։

― Ա՜, ողջույն, Սիբիլոչկա։

― Կգա՞ս լողանալու։

― Քեզ էի սպասում, ― ասաց նա։ ― Ի՞նչ նորություններ կան։

― Ի՞նչ, ― հարցրեց Սիբիլան։

― Ինչպիսի՞ նորություններ կան։ Ի՞նչ կա ծրագրում։

― Հայրիկս վաղը գալու է ինքնաթիռով, ― ասաց Սիբիլան, ոտքով խփելով ավազին։

― Միայն թե աչքերս մի՛ լցնի, փոքրիկս, ― ասաց երիտասարդը՝ բռնելով Սիբիլայի ոտիկը։ ― Այո, ժամանակն է, որ հայրիկդ գա։ Ես ժամ առ ժամ սպասում եմ նրան։ Այո, ժամ առ ժամ։

― Իսկ այն մորաքույրն ո՞ւր է, ― հարցրեց Սիբիլան։

― Այն մորաքո՞ւյրը, ― երիտասարդը ավազը թափ տվեց նոսր մազերի վրայից։ ― Դժվար է ասել, Սիբիլոչկա։ Նա կարող է լինել հազար տեղ։ Ասենք՝ վարսավիրի մոտ։ Մազերն է շեկացնում։ Կամ իր սենյակում տիկնիկներ է կարում աղքատ երեխաների համար։ ― Երիտասարդը դեռ պառկած էր երեսնիվայր, միայն հիմա բռունցքներն իրար վրա դրեց և ծնոտը հենեց դրանց։ ― Ավելի լավ կանես հեշտ հարցեր տաս ինձ, Սիբիլոչկա, ― ասաց նա։ ― Այդ ի՞նչ գեղեցիկ կոստյում ունես, սքանչելի է ուղղակի։ Կյանքումս ամենից շատ կապույտ լողազգեստն եմ սիրում։

Սիբիլան նայեց նրան, հետո՝ իր այրված փորիկին․ ― Բայց սա դեղին է, ― ասաց նա։ ― Բոլորովին դեղին։

― Ճի՞շտ ես ասում։ Հապա մոտ արի։

Սիբիլան մի քայլ առաջ եկավ։

― Դու միանգամայն իրավացի ես։ Հիմար եմ ես, հիմար։

― Կգա՞ս լողանանք, ― հարցրեց Սիբիլան։

― Հարկավոր է մտածել։ Նկատի առ, Սիբիլոչկա, որ ես լրջորեն կշռադատում եմ այդ առաջարկությունը։

Սիբիլան ոտքով խփեց փչովի ներքնակին, որ նրա զրուցակիցը բարձի տեղ դրել էր գլխի տակ։ ― Հարկավոր է փչել, ― ասաց աղջնակը։

― Իրավացի ես։ Այո, հարկավոր է փչել և ուժեղ փչել, քան մտադիր էի անել միչև հիմա։

Նա բռունցքները հանեց և ծնոտը հենեց ավազին։ ― Սիբիլոչկա, ― ասաց, ― դու շատ գեղեցիկ ես։ Հաճելի է քեզ նայելը։ Պատմիր ինձ քո մասին։ ― Նա մեկնեց ձեռքը և բռնեց Սիբիլայի կոճերից։ ― Ես այծեղջյուր եմ, իսկ դո՞ւ ով ես։

― Շերոն Լիպշյուցն ասում էր, որ դու նրան նստեցրել ես դաշնամուրի աթոռին, ― ասաց Սիբիլան։

― Մի՞թե Շերոն Լիպշյուցն հենց այդպես էլ ասաց։

Սիբիլան եռանդուն գլխով արեց։

Նա բաց թողեց երեխայի կոճերը, ձեռքերը խաչեց և այտը հենեց արմունկին։

― Ոչինչ չես կարող անել, ― ասաց նա։ ― Ինքդ էլ գիտես, թե դա ինչպես է լինում, Սիբիլոչկա։ Նստած նվագում եմ։ Դու չես երևում։ Իսկ Շերոն Լիպշյուցը գալիս նստում է կողքիս աթոռակին։ Ինչ անեի, հրեի՞ նրան։

― Հրեիր։

― Դե, չէ՜, այդպես չեղավ։ Ես ընդունակ չեմ դրան։ Բայց գիտե՞ս ինչ արեցի, գուշակիր։

― Ի՞նչ։

― Ես ձևացրի, թե դա դու ես։

Սիբիլան անմիջապես կռացավ ու սկսեց փորփորել ավազը։ ― Գնա՞նք լողանալու, ― ասաց նա։

― Համաձայն եմ, ― ասաց նրա զրուցակիցը։ ― Կարծեմ, դրան ընդունակ եմ։

― Մեկ էլ որ գա, հրիր, ― ասաց Սիբիլան։

― Այդ ո՞ւմ։

― Շերոն Լիպշյուցին։

― Ա՜խ, Շերոն Լիպշյուցին։ Այդ ինչու մտքիցդ դուրս չի գալիս նա։ Երազո՞ւմ էլ նրան ես տեսնում․․․

Նա հանկարծ վեր թռավ, նայեց օվկիանոսին։ ― Լսիր, Սիբիլոչկա, գիտե՞ս հիմա ինչ կանենք։ Կփորձենք ձկնիկ֊բանանիկ բռնել։

― Ի՞նչ։

― Ձկնիկ֊բանանիկ, ― ասաց նա ու արձակեց խալաթի գոտին։ Նա հանեց խալաթը։ Նրա ուսերը սպիտակ էին, նեղլիկ, լողակ֊ոտնաթաթերը՝ կապույտ։ Նա խալաթը ծալեց սկզբում երկարությամբ, հետո երեք տակ արեց։ Բացելով ոլորված սրբիչը, որով աչքերն էր ծածկել, փռեց ավազին և խալաթը դրեց վրան։ Կռանալով՝ վերցրեց փչովի ներքնակը և դրեց թևատակին։ Ազատ ձախ ձեռքով բռնեց Սիբիլայի թաթիկը։

Նրանք գնացին դեպի օվկիանոս։

― Դու երևի ոչ մի անգամ ձկնիկ֊բանանիկ չես տեսել, ― հարցրեց նա։

Սիբիլան տարուբերեց գլուխը։

― Չի կարող պատահել։ Ինչո՞ւ, որտե՞ղ ես ապրում։

― Չգիտեմ, ― ասաց Սիբիլան։

― Այդ ինչպե՜ս չգիտես։ Չի կարող պատահել։ Նույնիսկ Շերոն Լիպշույցը գիտի, թե որտեղ է ապրում, իսկ նա նույնպես երեքուկես տարեկան է։

Սիբիլան կանգ առավ ու քաշեց ձեռքը։ Ապա մի աննշան խեցի վերցրեց ու սկսեց զննել ընդգծված հետաքրքրությամբ։ Հետո դեն նետեց։

― Շոճու անտառ, Կոննետիկատ, ― ասաց աղջնակն ու փորը ցցած առաջ գնաց։

― Շոճու անտառ, Կոննետիկատ, ― կրկնեց նրա ուղեկիցը։ ― Իսկ դա պատահմամբ Սոճու անտառը չէ՞ Կոննետիկատում։

Սիբիլան նայեց նրան․ ― Ես այնտեղ եմ ապրում, ― ասաց նա անհամբերությամբ։ ― Ես ապրում եմ Շոճու անտառում, Կոննետիկատում։ ― Նա վազ տվեց մի քանի քայլ, ձախ ձեռքով բռնեց ձախ ոտնաթաթը ու ոստոստեց մի ոտքի վրա։

― Այդ ի՜նչ լավ բացատրեցիր ամեն ինչ, ուղղակի սքանչելի էր, ― ասաց նրա ուղեկիցը։

Սիբիլան բաց թողեց ոտնաթաթը․ ― «Նեգրիկ Սամբոն» կարդացե՞լ ես, ― հարցրեց աղջնակը։

― Ի՜նչ տարօրինակ է, որ դու հարցրիր ինձ այդ բանը, ― ասաց նրա ուղեկիցը։ ― Հասկանո՞ւմ ես, միայն երեկ երեկոյան եմ վերջացրել։ ― Նա կռացավ, բռնեց Սիբիլայի թաթիկը։ ― Քեզ դո՞ւր է եկել, ― հարցրեց նա։

― Իսկ վագրերը վազվզո՞ւմ էին ծառի շուրջը։

― Այոո՜, ես նույնիսկ մտածեցի․ ե՞րբ են վերջապես կանգ առնելու դրանք։ Կյանքում այդքան վագր չեմ տեսել։

― Նրանք ընդամենը վեցն էին։

― Ընդամե՞նը, ― հարցրեց ուղեկիցը։ ― Քո կարծիքով դա քի՞չ է։

― Դու մոմ սիրո՞ւմ ես, ― հարցրեց Սիբիլան։

― Ի՞նչ, ― նորից հարցրեց նա։

― Դե, մեղրամոմ, էլի՛։

― Շատ եմ սիրում, իսկ դո՞ւ։

Սիբիլան գլխով արեց։ ― Դու ձիթապտուղ սիրո՞ւմ ես։

― Ձիթապտո՞ւղ։ Հապա ինչպե՜ս։ Ձիթապտուղը մեղրամոմով։ Առանց դրան ուղղակի չեմ կարող։

― Դու Շերոն Լիպշյուցին սիրո՞ւմ ես, ― հարցրեց աղջնակը։

― Այո՛, այո՛, իհարկե, ― ասաց նրա ուղեկիցը։ ― Եվ շատ եմ սիրում նրան այն բանի համար, որ երբեք չի նեղացնում շնիկներին մեր հոլլում, հյուրանոցում։ Օրինակ՝ այն թզուկ բուլդոգին, որ այն կնոջն է, Կանադայից եկածինը։ Դու երևի չես հավատում, բայց այդպիսի աղջիկներ կան, որ սիրում են փայտով խփել այդ բուլդոգին։ Իսկ, ա՛յ, Շերոնը՝ երբե՛ք։ Նա ոչ մեկին չի նեղացնում, չի բարկացնում։ Ա՛յ, դրա համար էլ սիրում եմ նրան։

Սիբիլան լռեց։

― Իսկ ես սիրում եմ մոմ ծամել, ― ասաց նա վերջապես։

― Դա բոլորն էլ սիրում են, ― ասաց նրա ուղեկիցը, ոտքով փորձելով ջուրը։ ― Ո՜ւհ, սառն է։ ― Նա փչովի ներքնակը դրեց ջրի վրա։ ― Չէ, սպասիր, Սիբիլոչկա, արի մի քիչ հեռանանք։

Նրանք գնացին ծանծաղուտով, մինչև որ ջուրը հասավ Սիբիլայի գոտկատեղին։ Այդ ժամանակ երիտասարդը գրկեց նրան ու դրեց ներքնակի վրա։

― Իսկ դու երբեք լողագլխարկ չե՞ս դնում, գլուխդ չե՞ս ծածկում, ― հարցրեց երիտասարդը։

― Բաց մի՛ թողնիր ինձ, ― հրամայեց աղջնակը։ ― Ամուր բռնիր։

― Ներեցեք, միսս Կարպենտեր։ Ես իմ գործը գիտեմ, ― ասաց նրա ուղեկիցը։ ― Իսկ դու ավելի լավ է նայիր ջրին, հետևիր ձկնիկ֊բանանիկին։ Այսօր շատ լավ է բռնվում ձկնիկ֊բանանիկը։

― Իսկ ես չեմ տեսնում դրանց։

― Միանգամայն հասկանալի է։ Դրանք շատ տարօրինակ ձկնիկներ են։ Շատ տարօրինակ։ ― Նա ներքնակն առաջ հրեց։ Ջուրը դեռ նրա կրծքին չէր հասել։ ― Եվ տխուր էլ կյանք ունեն, ― ասաց նա։ ― Գիտե՞ս ինչ են անում նրանք, Սիբիլոչկա։

Աղջնակը տարուբերեց գլուխը։

― Հասկանո՞ւմ ես, նրանք լողում են, մտնում քարանձավը, իսկ այնտեղ շա՜տ բանան կա։ Քարանձավ մտնելիս որ տեսնես՝ սովորական ձկնիկներ են։ Բայց այնտեղ իրենց խոզավարի են պահում։ Մի այդպիսի ձկնիկ֊բանանիկ լողաց քարանձավով ու այնտեղ յոթանասունութ հատ բանան կերավ։ ― Նա լաստը իր փոքրիկ ուղևորի հետ միասին հրեց դեպի հորիզոնը։ ― Եվ դրանից նրանք այնպե՜ս են հաստանում, իհարկե, որ այլևս չեն կարողանում դուրս գալ։ Դռնից դուրս գալ չեն կարողանում։

― Էլ մի՛ քշիր, ― ասաց Սիբիլան։ ― Իսկ հետո ի՞նչ է լինում։

― Ե՞րբ հետո, ինչի՞ մասին ես հարցնում։

― Ձկնիկ֊բանանիկների մասին։

― Ա՜խ, ուզում ես ասել, այդպես կշտանալուց հետո ինչ են անում, հա՞, որ չեն կարողանում դուրս գալ քարանձավից։

― Այո, ― ասաց աղջնակը։

― Տխուր է, դժվարանում եմ քեզ ասել, Սիբիլոչկա։ Մեռնում են նրանք։

― Ինչո՞ւ, ― հարցրեց Սիբիլան։

― Հիվանդանում են բանանային տենդով։ Դա սոսկալի հիվանդություն է։

― Տես, ալիքը գալիս է, ― տագնապով ասաց Սիբիլան։

― Արի չնկատելու տանք, ― ասաց նրա ուղեկիցը, ― արի արհամարհերնք նրան։ Ես ու դու հպարտ ենք։ ― Նա բռնեց Սիբիլայի կոճերից ու ներքև սեղմեց։ Լաստը բարձրացավ ալիքի կատարը։ Ջուրը ողողեց Սիբիլայի մազերը, բայց նրա ճիչի մեջ միայն ոգևորություն կար։

Երբ լաստը ուղղվեց, աղջիկը թաթիկով ետ քաշեց ճակատին կպած թաց մազափունջը և ասաց․ ― Իսկ ես տեսա նրան։

― Ո՞ւմ, իմ ուրախություն։

― Ձկնիկ֊բանանիկին։

― Չի՛ կարող պատահել, ― ասաց նրա ուղեկիցը։ ― Իսկ նրա բերանում բանաններ կայի՞ն։

― Այո՛, ― ասաց Սիբիլան, ― վե՛ց հատ։

Երիտասարդը հանկարծ բռնեց Սիբիլայի թաց ոտիկը, որ կախված էր լաստից ցած, և համբուրեց ներբանը։

― Թո՛ւհ, ― ասաց աղջնակը։

― Դու ինքդ ես «թուհ»։ Ետ ենք գնում, բավական է։

― Չէ՛։

― Ափսո՜ս, ափսո՜ս, ― ասաց երիտասարդը և լաստը քշեց դեպի ափ, որտեղ Սիբիլան թռավ ավազի վրա։ Երիտասարդը ներքնակը դրեց թևի տակ և տարավ դեպի ափ։

― Մնաս բարով, ― գոչեց Սիբիլան ու առանց փոքր֊ինչ ափսոսալու վազեց դեպի հյուրանոց։
Երիտասարդը հագավ խալաթը, ամուր ծածկեց օձիքը, սրբիչը մտցրեց գրպանը։ Նա բարձրացրեց թաց, լպրծուն անհարմար ներքնակը և դրեց թևի տակ։ Հետո տաք ու փափուկ ավազի վրայով մենակ գնաց դեպի հյուրանոց։

Ներքնահարկում (հյուրանոցի դիրեկցիան խնդրել էր, որ լողացողները վերև բարձրանային միայն այդտեղով) քթին ցինկաքսուկ քսած մի կին երիտասարդի հետ վերելակ մտավ։

― Տեսնում եմ, նայում եք իմ ոտքերին, ― ասաց երիտասարդը, երբ վերելակը բարձրանում էր։

― Ներեցեք, լավ չլսեցի, ― ասաց կինը։

― Ես ասացի, տեսնում եմ, դուք նայում եք իմ ոտքերին։

― Ներեցեք, բայց ես հատակին էի նայում, ― ասաց կինը և շրջվեց դեպի վերելակի դուռը։

― Ուղում եք նայել ոտքերիս՝ այդպես էլ ասեք, ― ասաց երիտասարդը։ ― Ի՞նչ իմաստ ունի անվերջ ձևանալ, գրողը տանի։

― Թողեք դուրս գամ ես, ― արագ ասաց կինը վերելակավարին։

― Վերելակի դուռը բացվեց, և կինը դուրս եկավ առանց ետ նայելու։

― Իմ ոտքերը միանգամայն նորմալ են, ես ոչ մի պատճառ չեմ տեսնում այդպես աչք տնկելու, ― ասաց երիտասարդը։ ― Հինգերորդը, խնդրեմ։ ― Եվ նա խալաթի գրպանից հանեց համարի բանալին։

Դուրս գալով հինգերորդ հարկում՝ նա գնաց միջանցքով և իր բանալիով բացեց 507֊րդ համարը։ Այնտեղ նոր կաշվե ճամպրուկների ու եղունգների լաքի հոտ էր փչում։

Նա նայեց երիտասարդ կնոջը, որ քնած էր մահճակալներից մեկի վրա։ Մոտեցավ իր ճամպրուկին, բացեց և վերնաշապիկների ու վարտիքների կույտի տակից հանեց ռազմաավարային մի ատրճանակ։ Հանեց փամփուշտակալը, նայեց, կրկին դրեց տեղը։ Լարեց հրահանը։ Հետո մոտեցավ դատարկ մահճակալին, նստեց, նայեց ջահել կնոջը, բարձրացրեց ատրճանակը և գնդակ արձակեց իր աջ քունքին։

Աուդիոգիրքը՝ Լավ է բռնվում ձկնիկ֊բանանիկը

Մարդը, որ ծիծաղում էր

1928 թվականին, ինը տարեկանում, ես մի կազմակերպության անդամ էի, որ կրում էր «Կոմանչների ակումբ անունը», և նվիրված էի դրան իմ ամբողջ esprit de corps:[1] Ամեն օր դասերից հետո ուղիղ ժամը երեքին 165֊րդ դպրոցի ելքի մոտ, Հարյուրիններորդ փողոցում, Ամստերդամյան ավենյուի մոտակայքում, մեզ՝ քսանհինգ կոմանչիներիս, սպասում էր մեր Առաջնորդը։ Իրար սեղմվելով ու հրմշտելով՝ տեղավորվում էինք մեր առաջնորդի փոքրիկ «պիկապում», և, համաձայն մեր ծնողների հետ ունեցած գործնական պայմանավորվածության, նա մեզ տանում էր Կենտրոնական զբոսայքի։ Ետճաշյա ամբողջ ժամանակը ֆուտբոլ կամ բեյսբոլ էինք խաղում, նայած եղանակին։ Շատ անձրևոտ օրերին Առաջնորդը մեզ տանում էր պատմաբնագիտական թանգարան կամ Կենտրոնական պատկերասրահ։

Շաբաթ օրերը և մեծ տոներին Առաջնորդը առավոտից հավաքում էր մեզ տներից և իր դարն ապրած «պիկապով» Մանհետենից տանում Վան֊կորտլենդյան զբոսայգու կամ Փալիսադիի շատ ավելի ազատ տարածությունները։

Եթե ազնիվ սպարտով զբաղվելու պահանջ էինք զգում, գնում էինք Վան֊Կորտլենդյան զբոսայգին․ այնտեղ իսկական հրապարակներ ու ֆուտբոլային դաշտեր կային, և մեզ չէր սպառնում որպես հակառակորդ՝ մանկական սայլակ կամ փայտը ձեռքին կատաղած պառավ տիկին տեսնելու վտանգը։ Եթե կոմանչների սիրտը ազատ կյանքի կարոտ էր զգում, գնում էինք քաղաքից դուրս՝ Փալիսադի, ու այնտեղ մաքառում զրկանքների դեմ։ (Հիշում եմ, մի անգամ, շաբաթ օրը, ես նույնիսկ մոլորվեցի թավուտներում, ճանապարհային նշանի և վաշինգտոնյան կամրջի միջև ընկած ընդարձակ տարածությունում։ Բայց ինձ չկորցրի։ Նստեցի վիթխարի ռեկլամային վահանակի տակ ու, արցունքներս կուլ տալով, բացեցի նախաճաշս, որպեսզի ամրապնդեմ ուժերս, աղոտ հույս ունենալով, որ Առաջնորդը կորոնի ինձ։ Նա միշտ գտնում էր մեզ)։

Կոմանչներից ազատ ժամերին մեր Առաջնորդը դառնում էր ուղղակի Սթեթեն֊Այլենդի Ջոն Հեդսուդցին։ Նա քսաներկու֊քսաներեք տարեկան շատ ամոթխած ու սուսիկ֊փուսիկ տղա էր, Նյու֊Յորքի համալսարանի մի սովորական իրավաբան֊ուսանող, բայց ինձ համար անմոռանալի է նրա կերպարը։ Չեմ թվարկի նրա բոլոր արժանիքներն ու առաքինությունները։ Կասեմ անցողակի, որ նա բոյսքաության «Արծվային երամի» անդամներից էր և քիչ էր մնում դառնար 1926 թվականի ամերիկյան հավաքականի լավագույն հարձակվողն ու գրեթե չեմպիոնը, և որ մի անգամ նրան բավական համառորեն հրավիրում էին իր ուժերը փորձելու Նյու֊Յորքի բեյսբոլի վարպետների թիմում։ Նա խիստ անաչառ և սառնասիրտ դատավոր էր մեր կատաղի մրցումների ժամանակ, վարպետ՝ խարույկ վառելու և մարելու գործում, փորձված և ներողամիտ առաջին օգնություն ցույց տվող։ Մենք բոլորս, սկսած փոքրերից մինչև ավագ թոկից փախածներս, անսահման սիրում ու հարգում էինք նրան։

Ես հիմա էլ աչքերիս առաջ տեսնում եմ մեր Առաջնորդին, ինչպիսին նա էր 1928 թվականին։ Եթե մեր ցանկությունը նրան մի քանի դյույմ աճեցնելու զորություն ունենար, ապա մի ակնթարթում նա կդառնար հսկա։ Բայց կյանքը մնում է կյանք, և նրա հասակը ընդամենը հինգ ֆուտ և երեք֊չորս դյույմ էր։ Նրա կապտասև մազերը գրեթե ծածկում էին ճակատը, քիթը խոշոր էր, նկատելի, իրանի երկարությունը գրեթե հավասար էր ոտքերի երկարությանը։ Ուսերը կաշվե բաճկոնի մեջ ավելի ուժեղ էին թվում, թեև նա առանձնապես թիկնեղ չէր և թեթևակի կուզ ուներ։ Բայց ինձ համար այն ժամանակ մեր Առաջնորդի մեջ անքակտելիորեն միաձուլվում էին բոլոր լավագույն կինոդերասանների կանոնավոր ու համաչափ դիմագծերը՝ և՛ Բաք Ջոնսի, և՛ Քեն Մեյնարի, և՛ Թոմ Միքսի։

Իրիկնադեմին, երբ այնքան էր մթնում, որ վրիպելիս կամ թեթև գնդակները բաց թողնելիս պարտվողները արդարանում էին այդ պատճառաբանությամբ, մենք՝ կոմանչներս, համառորն և անձնապաշտորեն շահագործում էինք մեր առաջնորդին որպես պատմողի։ Տաքացած ու լարված կռվում էինք ու գոռգոռալով վիճում «պիկապի» մեջ Առաջնորդին ավելի մոտ տեղ զբաղեցնելու համար։ «Պիկապում» ծղոտից երկու շարք նստելատեղ էր շինված։ Ձախում ևս երեք տեղեր կային՝ ամենալավերը, այդտեղից կարելի էր տեսնել նույնիսկ ղեկի մոտ նստած Առաջնորդի կիսադեմը։ Երբ բոլորս տեղավորվում էինք, Առաջնորդն էլ էր մտնում «պիկապ»։ Նա նստում էր իր վարորդական տեղում, դեմքով դեպի մեզ ու թիկունքով դեպի ղեկը, և թույլ, բայց հաճելի տենորով սկսում «Մարդը, որ ծիծաղում էր» պատմվածաշարի հերթական թողարկումը։ Բավական է նա սկսեր, մենք արդեն ունկնդրում էինք չթուլացող հետաքրքրությամբ։ Դա ամենահարմար պատմությունն էր իսկական կոմանչների համար։ Հնարավոր է, որ այն կառուցված էր նույնիսկ դասական կանոններով։ Պատմությունը ծավալվում էր, հափշտակում մեզ, կլանում շրջապատում ամեն ինչ, ու այդ ամենի հետ միաժամանակ հիշողության մեջ մնում սեղմ, խտացված և մի տեսակ դյուրակիր։ Այն կարելի էր տանել տուն և վերհիշել, ասենք, երբ նստած ես վաննայում, երբ ջուրը կամաց֊կամաց լցվում է շուրջդ։

Հարուստ միսիոներների միակ որդին՝ Մարդը, որ ծիծաղում էր, վաղ մանկության տարիներին առևանգվում է չին ավազակների կողմից։ Երբ հարուստ միսիոներները (ելնելով կրոնական համոզմունքներից) հրաժարվում են փրկագին վճարել որդու համար, ավազակները, վիրավորված համարելով իրենց լավագույն զգացմունքները, փոքրիկի գլուխը մտցնում են մամլիչի մեջ և համապատախան պտուտակը մի քանի անգամ պտտում դեպի աջ։ Իր տեսակի մեջ այդ յուրօրինակ էքսպերիմենտի օբյեկտը աճում է ու առնականանում, բայց գլուխը մնում է ճաղատ, ինչպես ծունկ, տանձանման, իսկ քթի տակ բերանի փոխարեն մի վիթխարի ձվաձև անցք է լինում։ Ասենք, քթի փոխարեն էլ միմիայն թերաճած ռունգեր էին։ Դրա համար էլ, երբ Մարդը շնչում էր, քթի տակի սահմռկեցուցիչ այլանդակ ճեղքը ընդարձակվում էր և իմ երևակայության մեջ դառնում մի վիթխարի ամյոբա։ (Առաջնորդը ավելի շուտ պատկերավոր ցուցադրում էր, քան նկարագրում, թե ինչպես էր շնչում Մարդը)։ Սոսկալի Մարդուն, որը ծիծաղում էր, տեսնելիս մարդիկ ուշաթափվում, ցած էին ընկնում։ Ծանոթները խուսափում էին նրանից։ Որքան էլ տարօրինակ լինի, ավազակները նրան չէին վռնդում, միայն թե նրա դեմքը ծածկվում էր բաց կարմիր դիմակով, որը պատրաստվում էր կակաչի ծաղկաթերթերից։ Այդ դիմակը ոչ միայն ավազակներից ծածկում էր իրենց հոգեորդու դեմքը, այլև դրա շնորհիվ նրանք ամեն անգամ իմանում էին նրա տեղը․ միանգամայն հասկանալի պատճառով նրանից ափիոնի հոտ էր գալիս։

Ամեն առավոտ, մենակությունից տառապելով, Մարդը գաղտագողի (իհարկե, հպարտորեն ու կատվի թեթևությամբ) մտնում էր ավազակների որջը շրջապատող անտառի խորքերը։ Այնտեղ նա ընկերություն էր անում բազմապիսի կենդանիների՝ շների, սպիտակ մկների, արծիվների, առյուծների, բոա֊կոնստրիկտորների ու գայլերի հետ։ Ավելին, այնտեղ նա հանում էր դիմակը և բոլոր գազանների հետ խոսում էր մեղմ երգեցիկ ձայնով, նրանց սեփական լեզվով։ Ու նրանց համար Մարդը այլանդակ չէր։

Երկու ամիս պահանջվեց, մինչև որ Առաջնորդը հասավ պատմության այդ մասին, բայց այստեղից սկսած՝ նա ավելի առատորեն զարգացրեց դեպքերը հմայված կոմանչների աչքի առաջ։

Մարդը, որ ծիծաղում էր, հմտացել էր ականջ դնելու գործում և շուտով տիրապետեց ավազակային պրոֆեսիայի բոլոր ամենաարժեքավոր գաղտնիքներին։ Բայց դրանց մասին նա առանձնապես մեծ կարծիքի չէր և առանց հապաղելու ստեղծում էր սեփական, անհամեմատ ավելի արյունավետ սիստեմը, սկզբում հազվադեպ, հետո ավելի հաճախ նա շրջում էր Չինաստանով մեկ, կողոպտելով ու շշմեցնելով մարդկանց․ սպանում էր ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում միայն։ Իր ճկուն և խորամանկ հանցագործություններով, որոնցում, որքան զարմանալի թվա, ի հայտ էր գալիս նրա բացառիկ ազնվությունը, նա նվաճեց հասարակ ժողովրդի հաստատուն սերը։ Որքան էլ տարօրինակ լինի, նրա հոգևոր ծնողները (այն նույն ավազակները, որոնք նրան հանցագործությունների գիրկը մղեցին) նրա սխրանքների մասին գրեթե ամենաուշն էին իմանում։ Իսկ երբ իմանում էին, սև նախանձը կրծում էր նրանց սիրտը։ Գիշերը նրանք շարքով անցնում են Մարդու մահճի մոտից, մտածելով, որ նրան հարբեցրել են ու նա քնած է խոր քնով, և հերթով՝ վերմակով ծածկված մարմի մեջ են խրում իրենց սրերն ու մաչետեները։ Բայց պարզվում է, որ զոհը ավազակապետի մայրն է, մի սոսկալի կռվարար ու տհաճ անձնավորություն։ Այդ դեպքը միայն ավելի է բորբոքում ավազակներին, որ ծարավի էին Մարդու արյանը, և ի վերջո Մարդը հարկադրված է լինում ամողջ ավազակախմբին փակել խոր, բայց միանգամայն հարմարավետ կահավորված դամբարանում։ Ավազակները երբեմն փախչում էին այնտեղից և խանգարում նրան ապրել, բայց, այնուամենայնիվ, Մարդը չէր ուզում նրանց սպանել։ (Նրա այդ անիմաստ գթասրտությունը կատաղեցնում է ինձ)։

Շուտով Մարդը, որ ծիծաղում էր, սկսեց հաճախակի կտրել անցնել չինական սահմանը, հայտնվելով ուղիղ Փարիզում, ֆրանսիական քաղաքում, որտեղ, իր ամենայն համեստությամբ հանդերձ, նա սիրում էր հանճարեղ հնարամտություններով հոգեհան անել ոմն Մարսել Դյուֆարժի՝ որը բավական սրամիտ մի պարոն էր։ Դյուֆարժը և նրա դուստրը (հիասքանչ, բայց բավական երկերեսանի մի էակ) դարձան մարդու ամենաոխերիմ թշնամիները։ Շատ անգամ են նրանք փորձել ծուղակը գցել և բռնել նրան։ Մարդը սկզբում, զուտ սպորտային հետաքրքրությունից ենթարկվում էր նրանց, բայց հետո չքանում էր անհետ, այնպես, որ ոչ ոք չէր կարողանում գլխի ընկնել, թե նա ինչպես է փախել։ Միայն երբեմն նա հրաժեշտի երկտող էր թողնում Փարիզի կոյուղու ցանցում, և դա անմիջապես տալիս էին անձամբ Դյուֆարժի ձեռքը։ Դյուֆարժների ընտանիքը անսահման շատ ժամանակ էր վատնում՝ փնտրելով նրան փարիզյան կոյուղու խողովակների մեջ։

Շուտով Մարդը, որ ծիծաղում էր, դարձավ աշխարհի ամենավիթխարի կարողության միանձնյա տիրակալը։ Հարստության մեծ մասը նա անանուն կերպով զիջեց տեղական մի վանքի վանականներին, խոնարհամիտ ճգնավորներին, որոնք իրենց կյանքը նվիրաբերել էին գերմանական գամփռների վարժեցմանը։ Մնացածը Մարդը վերածեց ադամանադների և, զմրուխտե սեյֆերի մեջ լցրած, առանց ափսոսալու սուզեց Սև ծովի հատակը։ Նրա անձնական պահանջները ծիծաղելիության աստիճան սահմանափակ էին։ Սնվում էր արծվի արյունով շաղախված բրնձով և ապրում էր մի համեստ տնակում, որ նկուղային հրաձգարան ուներ ու մարմնամարզական դահլիճ՝ փրփրահույզ Տիբեթի ափին։ Նրա հետ ապրում էին նրա չորս անձնուրաց համախոհները․ թեթևաքայլ վիթխարի գայլը՝ Սևաթև մականունով, Օմբա անունով հաճելի թզուկը, Գոնգ անունով վիթխարահասակ մոնգոլը (սրա լեզուն այրել էին սպիտակ մարդիկ) և եվրասիացի մի չտեսնված գեղեցկուհի, որը Մարդու հանդեպ ունեցած անպատասխան սիրուց և նրա անձի անվտանգության համար ունեցած մշտական վախի պատճառով երբեմն չէր խորշում նաև օրենքը խախտելուց։ Մարդը իր խմբին կարգադրություններ էր անում մետաքսե սև միջնորմի ետևից։ Նույնիսկ Օմբան՝ սիրունատես թզուկը, իրավունք չուներ նրա դեմքը տեսնելու։

Ես կարող եմ, եթե հարկ լինի, ուղղակի ծամելով ձեզ առաջ ու ետ տանել, ընթերցող, ֆրանսիա֊չինական սահմանի երկարությամբ, բայց մի՛ վախեցեք, չեմ անի այդ բանը։ Մինչև հիմա ես Մարդուն, որը ծիծաղում է, համարում եմ իմ հերոսական նախնիների, դե, ասենք, Ռոբերտ Է․ Լիի նման մեկը։ Սակայն այսօրվա իմ երազանքները նույնիսկ համեմատել չի կարելի նրանց հետ, որ համակել էին ինձ 1928 թվականին, երբ ես ինձ ոչ միայն Մարդու ուղղակիորեն հետնորդն էի համարում, այլև նրա միակ կենդանի և օրինական ժառանգը։ Այդ 1928 թվականին ես բոլորովին էլ իմ ծնողների զավակը չէի, այլ մի սատանայական խորամանկ ինքնակոչ տիպ, որ ամենափոքրիկ առիթի էր սպասում նրանց կողմից, որպեսզի անմիջապես, ավելի լավ է առանց բռնության, թեև դա չէր բացառվում, բացեր նրանց իսկական դեմքը։ Բայց չցանկանալով կոտրել իմ երևակայական մոր սիրտը, ես նախատեսում էի իմ հանցագործ աշխարհում նրան պարգևատրել որևէ, առայժմ անորոշ, բայց, անշուշտ, արքայական տիտղոսով։ Սակայն ինձ համար ամենակարևորը 1928 թվականին՝ մշտական զգոնությունն էր։ Նրանց բոլորի աչքին թոզ փչելը։ Լվալ ատամներս, սանրվել։ Ամեն կերպ թաքցնել իմ բնածին, սատանայական սոսկալի ծիծաղը։

Իրականում, ես բոլորովին էլ միակ կենդանի հետնորդն ու օրինական ժառանգը չէի Մարդու, որը ծիծաղում էր։ Ակումբում քսանհինգ կոմանչներ կային, Մարդու քսանհինգ կենդանի հետնորդներ և օրինական ժառանգներ, ու մենք բոլորս, որպես չարագույժ անծանոթներ, շրջում էինք քաղաքում՝ հնարավոր թշնամի հոտոտելով ամեն մի վերելակավարի մեջ, խուլ, բայց հասու շշնջյունով հրաման էինք թելադրում մեր սպանիելի ականջին, և ցուցամատը առաջ մեկնելով՝ նշան էինք բռնում թվաբանության ուսուցիչների վրա։ Ու լարված, անխոնջ սպասում էինք, թե վերջապես երբ կգա առիթը՝ սարսափ ու հիացմունք ներշնչելու որևէ մեկի պարզամիտ հոգուն։
❈

Մի անգամ, փետրվարյան մի օր, երբ բացվել էր կոմանչների բեյսբոլի սեզոնը, ես նոր զարդ նկատեցի մեր Առաջնորդի մեքենայի մեջ։ Հողմնապակու վրա ուսանողական գլխարկով ու թիկնոցով մի աղջկա փոքրիկ լուսանկար էր հայտնվել։ Ինձ թվաց, թե այդ լուսանկարը խախտում է մեր «պիկապի» ընդհանուր, զուտ առնական ոճը, և ես Առաջնորդին բացեիբաց հարցրի, թե ով է դա։ Սկզբում նա ծամծմեց, բայց, վերջապես, հայտնեց, որ աղջիկ է։ Ես հարցրի անունը։ Դանդաղելով, նա անհաճությամբ պատասխանեց․ «Մերի Հադսոն»։ Ես հարցրի՝ կինոյի՞ց է, ինչ է։ Առաջնորդը ասաց՝ ոչ, սովորում է համալսարանում, Ուելսի քոլեջում։ Մի քիչ մտածելուց հետո ավելացրեց, թե Ուելսի քոլեջը շատ նշանավոր քոլեջ է։ Հարցրի, թե նրա ինչին է պետք այդ նկարն այստեղ, մեր մեքենայում։ Նա թեթևակի թոթվեց ուսերը, ասես ուզում էր, ինչպես ինձ թվաց, այնպիսի տպավորություն թողնել, իբր, զոռով են իր վզին կապել այդ լուսանկարը։

Սակայն առաջիկա երկու֊երեք շաբաթը զոռով թե պատահմամբ Առաջնորդի վզին կապված այդ լուսանկարը այդպես էլ մնաց մեր մեքենայի մեջ։ Այն չէին սրբում թափում ոչ կոնֆետի թղթերի հետ, որոնց վրա պատկերված էր Բեթ Ռութը, ոչ էլ սառնաշաքարի փայտիկների հետ։ Եվ մենք, կոմանչներս, մի տեսակ ընտելացանք դրան։ Աստիճանաբար սկսեցինք այն նկատել այնքան, որքան որ՝ սպիդոմետրը։

Բայց մի անգամ զբոսայգու ճանապարհին Առաջնորդը կանգնեցրեց մեքենան Հինգերորդ ավենյուի վրա, Վաթսուներորդ փողոցի շրջանում, մեր բեյսբոլային դաշտից ավելի քան կես մղոն հեռու։ Քսան անկոչ խորհրդատուներ անմիջապես բացատրություն պահանջեցին, բայց Առաջնորդը լուռ մնաց։ Պատասխանի փոխարեն նա պատմողի սովորական դիրք ընդունեց և ոչ տեղին սկսեց մեզ հրամցնել Մարդու պատմության շարունակությունը։ Բայց դեռ չէր սկսել, որ մեքենայի դուռը ծեծեցին։ Այդ օրը մեր Առաջնորդի բոլոր ռեֆլեկսները կայծակնային էին։ Նա տառացիորեն պտույտ գործեց իր առանցքի շուրջը, քաշեց դռան բռնակը, և մորթե մուշտակով մի աղջիկ մտավ նրա «պիկապը»։

Կյանքիս մեջ միայն երեք աղջիկների եմ հիշում, որոնք միանգամից, առանց մտածելու հենց առաջին հայացքից ապշեցրել էին ինձ իրենց անառարկելի, անվերապահ գեղեցկությամբ։ Մեկին տեսել եմ Ջոնս Բիչ լողափում 1936 թվականին, լողազգեստով մի նիհարիկ աղջիկ, որ չէր կարողանում բացել նարնջագույն հովանոցը։ Երկրորդն ինձ հանդիպել է 1939 թվականին, շոգենավում, Կարիբյան ծովում, որ վառիչը նետեց դելֆինի վրա։ Իսկ երրորդը մեր Առաջնորդի աղջիկն էր՝ Մերի Հադսոնը։

― Շա՞տ եմ ուշացել, ― հարցրեց նա՝ ժպտալով մեր Առաջնորդին։

Նույնպիսի հաջողությամբ նա կարող էր հարցնել․ «Ես շա՞տ տգեղ եմ»։

― Ոչ, ― ասաց մեր Առաջնորդը։ Շփոթված հայացքը պտտեց կոմանչիների վրա, որ նստած էինք նրա մոտ, և նշան արեց՝ տեղ տալ։ Մերի Հադսոնը նստեց իմ և Էդգար անունով (ազգանունը չեմ հիշում) մի տղայի միջև։ Մենք սեղմվեցինք հանուն նրա, որքան որ կարող էինք։ Մեքենան շարժվեց, թափահարելով, ասես անսովոր մարդ էր վարողը։ Բոլոր կոմանչներս մի մարդու պես լուռ էինք։

Վերադարձին մեր սովորական կանգառում Մերի Հադսոնը թեքվել էր դեպի Առաջնորդը և խանդավառված հաշիվ էր տալիս նրան, թե որ գնացքներից է ինքը ուշացել և որ գնացքին հասել․ նա ապրում էր Դուգլաստոնում, Լոնգ֊Այլենդում։

Մեր առաջնորդը շատ էր նյարդայնանում։ Նա ոչ միայն բնավ չէր աջակցում խոսակցությանը, այլև գրեթե չէր լսում, աղջիկն ինչ է ասում։ Հիշում եմ, որ հոսանքափոխման լծակի գլուխը դուրս թռավ նրա ձեռքի տակից։

Երբ մենք դուրս եկանք «պիկապից», Մերի Հադսոնը նույնպես եկավ մեր պոչից։ Չեմ կասկածում, որ երբ մոտեցանք բեյսբոլի հրապարակին, բոլոր կոմանչների դեմքին նույն միտքն էր կարդացվում․ «Աղջիկներ կան, որ չգիտեն երբ պետք է տուն գնալ»։ Եվ ի լրումն այդ ամենի, երբ ուրիշ կոմանչների հետ գիր ու ղուշ գցեցինք, որպեսզի բաժանենք դաշտերը, Մերի Հադսոնը երկչոտ ցանկություն հայտնեց մասնակցել խաղին։ Պատասխանը ավելի քան պարզ էր։ Մինչ այդ պահը կոմանչները տարակուսանքով էին նայում իգական սեռի այդ ներկայացուցչին, իսկ հիմա նրանց հայացքներում վրդովմունք բռնկվեց։ Բայց Մերին ի պատասխան ժպտաց մեզ։ Մենք մի քիչ շփոթվեցինք։ Այստեղ միջամտեց մեր Առաջնորդը, հանդես բերելով նախկինում որոշ հանգամանքներում շփոթվելու իր քողարկված ունակությունը։ Մերի Հադսոնին տանելով մի կողմ, որպեսզի կոմանչները չլսեն, նա ապարդյուն ջանք էր թափում նրա հետ լրջորեն և ազդու խոսել։

Սակայն Մերի Հադսոնը ընդհատեց նրան, և նրա ձայնը որոշակիորեն լսեցին բոլոր կոմանչները։ ― Բայց ախր ես ուզում եմ խաղալ։

Առաջնորդը գլխով արեց և նորից սկսեց նրան համոզել։ Նա ցույց տվեց թաց, ամբողջապես փոսերով ծածկված դաշտը։ Վերցրեց ծեծանը և ցուցադրեց, թե որքան ծանր է։

― Միևնույն է, ― բարձր ասաց Մերի Հադսոնը։ ― Անտեղի՞ եմ հասել Նյու֊Յորք, իբրև թե ատամնաբույժի մոտ և այլն։ Չէ, ես ուզում եմ խաղալ։

Առաջնորդը դարձյալ տարուբերեց գլուխը, բայց զիջեց։ Նա դանդաղ մոտեցավ այնտեղ, ուր սպասում էին Կտրիճներն ու Ռազմիկները, ― այդպես էին կոչվում մեր թիմերը, և նայեց ինձ։ Ես Ռազմիկների կապիտանն էի։ Նա հիշեցրեց, որ իմ կենտրոնական հարձակվողը հիվանդ է, չի եկել, և առաջարկեց որպես փոխարինող Մերի Հադսոնին։ Ես ասացի, որ առհասարակ փոխարինողի կարիք չունեմ։ Առաջնորդն ասաց՝ իսկ ինչո՞ւ, գրողը տանի։ Ես քարացա։ Նա առաջին անգամ էր մեր ներկայությամբ հայհոյում։ Ավելի վատ, ես տեսա, որ Մերի Հադսոնը ժպտում է ինձ։ Որպեսզի ինքս ինձ հավաքեմ, մի քար վերցրի ու նետեցի ծառի վրա։

Մենք էինք սկսում խաղը։ Սկզբում կենտրոնական հարձակվողն անելիք չուներ։ Առաջին շարքից ես երբեմն ետ էի նայում։ Եվ ամեն անգամ Մերի Հադսոնը ուրախ՝ ձեռքը թափահարում էր իմ կողմը։ Ձեռքը բեյսբոլային ձեռնոցի մեջ էր․ պողպատի համառությամբ Մերին պնդեց իր խոսքը և ձեռնոցը հագավ։ Սարսափելի տեսարան էր։

Մեր թիմում Մերի Հադսոնը ըստ գնդակի մատուցման՝ իններորդն էր։ Երբ ես հայտնեցի նրան այդ բանը, նա ծամածռեց դեմքն ու ասաց․

― Լավ, միայն թե շուտ արեք։ ― Եվ որքան էլ տարօրինակ լինի, մենք իսկապես շտապեցինք։ Եկավ նրա հերթը։ Այդ առիթի կապակցությամբ նա հանեց մորթե մուշտակն ու բեյսբոլային ձեռնոցը և կանգնեց մի տեղում՝ մուգ դարչնագույն զգեստով։ Երբ ծեծանը տվեցի նրան, ասաց՝ ինչո՞ւ է այդպես ծանր։ Առաջնորդը անհանգստանում էր և դատավարական տեղից գնաց նրան ավելի մոտ կանգնեց։ Նա Մերի Հադսոնին պատվերց ծեծանի ծայրը հենել աջ ուսին։ ― Ես արդեն հենել եմ, ― ասաց նա։ Առաջնորդը պատվիրեց շատ ուժեղ չսեղմել։ ― Իսկ ես չեմ էլ սեղմում։ ― Առաջնորդը պատվիրեց նրան ուղիղ գնդակին նայել։ ― Ես նայում եմ, ― ասաց Մերին։ ― Հապա մի ետ քաշվիր։

Ուժեղ հարվածով նա ետ տվեց առաջին իսկ իրեն ուղղված գնդակը, որ թռավ ձախ եզրայինի գլխի վրայով։ Նույնիսկ որպես սովորական հարված դա գերազանց էր, բայց Մերի Հադսոնը անմիջապես երրորդ դիրքն անցավ․ հենց այդպես, շատ սովորական։

Իմ մեջ զարմանքը նախ փոխարինվեց վախով, իսկ հետո՝ հիացմունքով, և միայն այդ բոլոր զգացումներից հետո ես նայեցի մեր Առաջնորդին։ Թվում էր, նա ոչ թե կանգնած է հարվածողի ետևում, այլ թևածում է նրա վերևում։

Նա անսահման երջանիկ էր։ Մերի Հադսոնը հեռավոր դիրքից ձեռքով էր անում ինձ։ Ես էլ նրան ձեռքով արեցի։ Այստեղ ոչ ոք չէր կարող արգելել ինձ։ Բանը ծեծան բանեցնելը չէր, նա հեռվից ձեռքով անելն էլ գեղեցիկ էր կատարում։ Մինչև խաղի վերջը միշտ նպատակակետին խփեց։ Չգիտեմ ինչու, նրան դուր չէր գալիս առաջին դիրքը, այնտեղ նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում դիմանալ։ Երեք անգամ քաշվեց երկրորդ դիրք։

Նա ձեռքից շատ վատ էր ընդունում, բայց մենք արդեն այնպես էինք տարվել խաղով, որ ժամանակ չկար դրան ուշադրություն դարձնելու։ Իհարկե, շատ ավելի լավ կխաղար, եթե ետ մղեր ինչով ասես, համենայն դեպս՝ ո՛չ բեյսբոլյան ձեռնոցով։ Իսկ նա ոչ մի կերպ չէր ուզում ձեռնոցից բաժանվել։ Չէ, ասում էր, ախր շատ լավն է։

Ամբողջ ամսվա ընթացքում նա կոմանչների հետ բեյսբոլ խաղաց շաբաթական երկու անգամ (երևում է, այդ օրերին գալիս էր ատամնաբույժի մոտ)։ Երբեմն ժամանակին էր դիմավորում «պիկապին», երբեմն ուշանում էր։ Մեկ ամբողջ ժամանակ ճռվողում էր մեքենայի մեջ, մեկ լռում և ծխում իր սիգարետները։ Իսկ երբ ես նստած էի լինում նրա կողքին, հրաշալի օծանելիքի բույր էի առնում նրանից։

Ապրիլյան մի ցուրտ օր մեր Առաջնորդը, ինչպես միշտ, հավաքելով մեզ Հարյուրիններորդի և Ամստերդամյանի անկյունում, մեքենան թեքեց դեպի Արևելք, Հարյուրտաներորդի մոտ, և գնաց սովորականի պես Հինգերորդ ավենյուով։ Բայց նրա մազերը հարթեցված էին թաց խոզանակով, կաշվե բաճկոնի փոխարեն նրա հագին գեղեցիկ վերարկու էր, և ես, ինքնըստինքյան հասկանալի է, ենթադրեցի, որ տեսակցություն ունի Մերի Հադսոնի հետ։ Իսկ երբ սովորականի պես մտանք զբոսայգի, այլևս չէի կասկածում։ Առաջնորդը, ինչպես և ենթադրվում էր, մեքենան կանգնեցրեց Վաթսուներորդ փողոցի մի անկյունում։ Եվ որպեսզի ժամանակը սպանի առանց կոմանչներին վնասելու, նա նստեց դեմքով դեպի մեզ ու «Մարդը, որ ծիծաղում է» շարքի նոր սերիա սկսեց։ Այդ սերիան հիշում եմ ամենայն մանրամասնությամբ և պետք է համառոտ պատմեմ ձեզ։
❈

Հանգամանքների բերումով Մարդու լավագույն ընկերը, ձեռնասուն հսկա֊գայլը՝ Սևաթևը, խորամանկ ու խարդախ Դյուֆարժի լարած ծուղակն է ընկնում։ Տեղյակ լինելով Մարդու վեհանձնության ու ընկերների հանդեպ ունեցած հավատարմությանը՝ Դյուֆարժները առաջարկում են ազատել Սևաթևին, փոխարենը իրեն գերի վերցնելու պայմանով։ Անվերապահորեն հավատալով նրանց՝ Մարդը համաձայնում է այդ պայմանին (երբեմն շատ փոքրիկ հարցերում նրա ուղեղի հանճարեղ մեխանիզմը չէր աշխատում)։ Պայմանավորվում են, որ Դյուֆարժները Մարդուն կհանդիպեն Փարիզը շրջապատող կուսական անտառում և այնտեղ էլ լուսնի լույսի տակ ազատ կարձակեն Սևաթևին, որից նրանք վախենում էին և ատում։ Նշանակված գիշերը Սևաթևի փոխարեն նրանք մեկ ուրիշ գայլի են կապկպում, ետևի թաթը ներկելով սպիտակ, որպեսզի լիովին նմանվի Սևաթևին։

Սակայն Դյուֆարժները մոռացել էին երկու բան՝ Մարդու զգայուն սիրտը և գայլային լեզվի նրա իմացությունը։ Հենց որ մարդը հնարավորություն տվեց Դյուֆարժի դստերը՝ փշալարով ծառին կապկպել իրեն, նրա հիանալի քաղցրալուր ձայնը սրտի թելանդրանքով հրաժեշտի ուղերձ հնչեցրեց նրա համար, ում որ նա ընդունել էր իր հին բարեկամի փոխարեն։ Փոխարինող գայլը, մի քանի քայլ հեռու կանգնած լուսնի լույսով լուսավորված բացատում, ապշել էր անծանոթի լեզվական իմացությունից և քաղաքավարությամբ ունկնդրում էր ինչպես անձնական, այնպես էլ պրոֆեսիոնալ բնույթի ուղերձը։ Բայց հետո դա ձանձրացրեց նրան, և նա սկսեց մի թաթից մյուսի վրա հենվել։ Հանկարծ նա բավական կտրուկ ընդհատեց Մարդուն, հայտնելով, որ նախ՝ իրեն ոչ Թխաթև, ոչ Սևաթև են կոչում և ոչ էլ Գորշոտք, և ընդհանրապես ոչ մի հիմար անունով, իր անունը Արման է, երկրորդն էլ՝ ինքը կյանքում երբեք չի եղել Չինաստանում և ոչ էլ փոքր֊ինչ ցանկություն ունի այնտեղ ընկնելու։

Արդարացիորեն զայրացած՝ Մարդը լեզվով պոկեց դիմակը և լուսնի լույսի տակ Դյուֆարժներին ներկայացավ իր դեմքի ամբողջ մերկությամբ։ Մադմաուզել Դյուֆարժն անմիջապես ուշաթափ եղավ։ Հոր բախտն ավելի բերեց։ Բարեբախտաբար բռնեց նրա սովորական թոքախտային հազի նոպան, և նա փրկվեց մահացու վախից։

Երբ նոպան անցավ, նա լուսնի լույսի տակ տեսավ աղջկա անզգայացած մարմինը և անմիջապես ամեն ինչ հասկացավ։ Աչքերը ձեռքի ափով ծածկելով՝ նա իր ամբողջ ատրճանակը պարպեց ծանր սուլոցով շնչող Մարդու վրա։

Այսքանով պատմությունը ավարտվեց մինչև հաջորդ թողարկումը։ Առաջնորդը գրպանից հանեց իր մեկ դոլլարանոց ժամացույցը, նայեց, շուռ եկավ դեպի ղեկը և մոտորը գործի գցեց։ Ես նայեցի ժամացույցիս։ Գրեթե չորսն անց էր կես։ Երբ մեքենան շարժվեց, ես Առաջնորդին հարցրի․ ― Մի՞թե չենք սպասելու Մերի Հադսոնին։ Նա չպատասխանեց, և նախքան ես կհասցնեի կրկնել հարցս, ետ շրջվեց և բոլոին ասաց․ ― Հապա եկեք չխոսենք։ Լռություն։ ― Ինչպես էլ որ նայում ես, դա անիմաստ հրաման էր։ Մեքենայում մինչ այդ էլ, այդ ժամանակ լռություն էր տիրում։ Բոլորը մտածում էին այն անախորժության մասին, որի մեջ ընկել էր Մարդը։ Չէ՛, մենք վաղուց այլևս չէինք վախենում Մարդու համար, ― շատ էինք հավատում նրան, ― բայց երբ նոր վտանգի մեջ էր ընկնում, ոչ մի խոսակցություն այլևս չէր հետաքրքրում մեզ։

Մենք արդեն երեք թե չորս թայմ խաղացել էինք, երբ հեռվից նկատեցի Մերի Հադսոնին։ Նա նստել էր նստարանին, ինձնից դեպի ձախ, մի հարյուր մետրի վրա, մանկասալյակներով երկու դայակների միջև։ Նրա հագին մորթե մուշտակ էր, նա սիգարետ էր ծխում և կարծես նայում մեր կողմը։ Ես հուզվեցի՝ այդպիսի հայտնությո՜ւն, և ձայն տվի մեր Առաջնորդին, որ կանգնած էր գնդակը նետողի ետևում։ Նա շտապեց ինձ մոտ՝ ջանալով չվազել։

«Որտե՞ղ է», ― հարցրեց։ Ես ցույց տվի։ Նա նայեց այն կողմ, ապա ասաց․ «Մի րոպեից կգամ»։ Եվ դուրս եկավ դաշտից։ Նա դանդաղ էր գնում, արձակելով վերարկուի կոճակները և ձեռքերը տաբատի գրպանները դնելով։ Ես նստեցի առաջին դիրքի մոտ ու սկսեցի նայել նրա ետևից։ Երբ մոտենում էր Մերի Հադսոնին, վերարկուն արդեն կոճկված էր մինչև վերջ, իսկ ձեռքերը կողքերին ձգված։

Նա աղջկա մոտ կանգնեց մի հինգ րոպե, ինչ֊որ բան ասաց։ Հետո Մերի Հադսոնը վեր կացավ, և երկուսով եկան դեպի հրապարակ։ Ճանապարհին երկուսն էլ լուռ էին և ոչ մի անգամ չնայեցին իրար։ Երբ մոտեցան, և Առաջնորդը կրկին կանգնեց իր տեղում, ես գոռացի․

― Իսկ նա խաղալո՞ւ է։

Առաջնորդն ասաց՝ ավելորդ չխոսել։ Ես ավելորդ չխոսեցի, բայց աչքս չէի հեռացնում Մերի Հադսոնից։ Նա դանդաղ անցավ խաղահրապարկի երկարությամբ, ձեռքերը մուշտակի գրպանները խոթաց, և վերջապես նստեց տեղից ետ մղած նստարանին, երրորդ դիրքի ետևում։ Նա ոտքը ոտքին գցած սիգարետ էր ծխում։

Երբ արդեն Ռազմիկներն էին գնդակը նետում, մոտեցա նրա նստարանին ու հարցրի, թե չի՞ ցանկանում արդյոք խաղալ ձախ թևում։ Նա տարուբերեց գլուխը։

Հացրի․ ― Հարբո՞ւխ ունեք։ ― Բայց նա կրկին տարուբերեց գլուխը։

Ես ասացի, որ ձախ թևում ոչ մեկը չկա, որ խաղա։ Բացատրեցի, որ իմ թիմում միևնույն տղան է և ձախ թևում խաղում, և կենտրոնում։ Այդ հաղորդմանս ոչ մի պատասխան չտրվեց։ Ես ձեռնոցս վեր նետեցի, փորձելով խփել գլխով, բայց վրիպեցի, ընկավ ցեխի մեջ։ Ձեռնոցս քսեցի տաբատիս և Մերի Հադսոնին հարցրի․ արդյոք հյուր չի՞ գա մեր տուն, ճաշին։ Ես բացատրեցի, որ Առաջնորդը հաճախ է հյուր գալիս մեզ։

― Հանգիստ թող ինձ, ― ասաց նա։ ― Խնդրում եմ, հանգիստ թող։

Աչքերս լայն բացած նայեցի նրան, հետո գնացի դեպի նստարանը, որտեղ նստած էին իմ Ռազմիկները, ու գրպանիցս մի մանդարին հանելով, սկսեցի վեր֊վեր թռցնել օդում։ Տուգանային գծին չհասած՝ սկսեցի ետ֊ետ գնալ, նայելով Մերի Հադսոնին և շարունակելով վեր֊վեր թռցնել մանդարինը։ Չէի հասկանում, թե ինչ է կատարվում նրա և մեր Առաջնորդի միջև, հիմա էլ զգացողությամբ աղոտ ենթադրություններ եմ անում, բայց, այնուամենայնիվ, իմ մեջ աճում էր համոզմունքը, որ Մերի Հադսոնը ընդմիշտ դուրս թռավ կոմանչների ցեղից։ Այդ համոզմունքը, արտաքին հանգամանքներից անկախ, այնպես ազդեց նույնիսկ ետ֊ետ գնալուս կանոնավոր ունակության վրա, որ ես կպա ուղիղ մանկասայլակին։

Հաջորդ թայմից հետո խաղալու համար արդեն մութ էր։ Մենք ավարտեցինք խաղը և սկսեցինք հավաքել գործիքները։ Ես մի անգամ էլ հասցրի նայել Մերի Հադսոնին․ նա կանգնել էր հրապարակի եզրին ու լաց էր լինում։ Առաջնորդը ուզում էր բռնել նրա մուշտակի թևը, բայց նա դուրս պրծավ։ Վազեց ցեմենտած ճանապարհով, այնքան, մինչև որ անհետացավ։ Առաջնորդը նրա ետևից չվազեց։ Միայն հայացքով ուղեկցեց, մինչև որ նա չքացավ։ Հետո շուռ եկավ, մտավ դաշտ, վերցրեց մեր երկու ծեծաններն ու տարավ դրեց մեքենայի մեջ։ Ես մոտեցա նրան և հարցրի․ գուցե նա ու Մերի Հադսոնը խռովե՞լ են։ Ասաց․ ― Քիթդ ամեն տեղ մի՛ խոթիր։

Ինչպես միշտ, մենք՝ կոմանչներս, ճիչ ու գոռոցով վազեցինք դեպի մեր մեքենան, հրելով ու հրմշտելով իրար։ Բոլորը հիանալի հասկանում էին, որ հիմա գալիս է Մարդու պատմության ժամանակը։ Հինգերորդ ավենյուն անցնելիս ինչ֊որ մեկը ձեռքից գցեց իր պահեստային սվիտերը, և սայթաքելով դրա վրա, ես հասակովս մեկ փռվեցի։ Հասնելով մեքենային, տեսա, որ լավագույն տեղերն զբաղված են, ու հարկարդրված եղա նստել միջին շարքում։ Տրամադրությունս ընկնելուց ես արմունկով հասցրի աջ կողքիս նստածին, հետո դուրս նայեցի և տեսա, թե մեր Առաջնորդն ինչպես էր անցնում փողոցը։ Այնքան էլ դեռ մութ չէր, բայց արդեն մթնշաղ էր, ինչպես սովորաբար լինում էր հինգ անց քառորդ։ Մեր Առաջնորդը անցնում էր փողոցը՝ օձիքը բարձրացրած, ծեծանները թևի տակ դրած, հայացքը սալահատակին հառած։ Նրա սև մազափունջը, որ այնպես հարթեցված էր թաց խոզանակով, այժմ չորացել էր ու քամու բերանն ընկել։ Հիշում եմ, ափսոսացի, որ նա ձեռնոցներ չունի։

Ինչպես միշտ, նրա գալուն պես մեքենայի մեջ լռություն տիրեց։ Այսինքն՝ հարաբերական լռություն, ինչպես թատրոնում։ Մեկը փութկոտ շշուկով ավարտեց իր խոսքը, մյուսն անմիջապես ընդհատեց նրան։ Եվ այնուամենայնիվ, առաջին խոսքը, որ ասաց մեր Առաջնորդը, հետևյալն էր․

― Լռություն, երեխաներ, թե չէ ոչինչ չեմ պատմի։

Անմիջապես լիակատար լռություն տիրեց, այնպես որ Առաջնորդին մնում էր նստել տեղն ու պատրաստվել պատմությունն սկսելուն։ Նստելով, նա հանեց թաշկինակն ու մաքրեց նախ մեկ, ապա մյուս ռունգը։ Մենք այդ տեսարանին նայում էինք համբերությամբ։ Քիթը մաքրելուց հետո նա թաշկինակը խնամքով ծալեց չորս տակ և դրեց գրապանը։ Եվ սկսեց Մարդը, որ ծիծաղում է պատմության նոր թողարկումը։ Շարունակվեց այն հինգ րոպեից ոչ ավելի։

Դյուֆարժի չորս գնդակները խրվեցին Մարդու մարմնի մեջ, դրանից երկուսը՝ ուղղակի սիրտը։ Իսկ երբ Դյուֆարժը, որը դեռ չէր բացում աչքերը, որպեսզի չտեսնի Մարդու դեմքը, լսեց դիմացից եկող մահամերձ տնքոցները, ցնծաց։ Չարագործի սիրտը ուրախ թրթռած, նա նետվեց դստեր կողմը, որ ընկած էր ուշաթափ, և ուշքի բերեց նրան։ Հրճվանքից իրենց կորցրած՝ երկուսն էլ վախկոտի քաջությամբ միայն հիմա համարձակվեցին նայել Մարդու վրա, որ ծիծաղում էր։ Նրա գլուխը բռնված էր հոգեվարքի տանջանքներով, ծնոտը քսվում էր արնաշաղախ կրծքին։ Դանդաղ ու ագահորեն հայր ու աղջիկ մոտենում էին իրենց որսին։ Բայց նրանց փոքր անակնկալ չէր սպասում։ Մարդը բոլորովին էլ չէր մեռել, նա գաղտնի ձևերով կծկել էր փորի մկանները։ Եվ երբ Դյուֆարժները մոտեցան, նա հանկարծ բարձրացրեց գլուխը, քրքջաց անդրշիրիմյան ձայնով և խնամքով, նույնիսկ բծախնդրորեն, իրար ետևից դուրս թքեց բոլոր չորս գնդակները։ Այդ սխրանքը այնպես շշմեցրեց Դյուֆարժներին, որ նրանց սրտերը տառացիորեն պայթեցին, ու երկուսն էլ՝ և՛ հայրը, և՛ աղջիկը, մեռած ընկան ոտքերի մոտ Մարդու, որ ծիծաղում էր։ (Եթե թողարկումը նախատեսված էր համառոտ անել, կարելի էր կանգ առնել հենց այդտեղ․ կոմանչները Դյուֆարժների մահվան բացատրությունը հեշտությամբ կգտնեին։ Բայց պատմությունը շարունակվեց)։

Մարդը օրեր շարունակ փշալարով կապված մնաց ծառին, իսկ Դյուֆարժների դիակները՝ նրա ոտքերի մոտ ընկած։ Մահը երբեք այդքան մոտ չէր եղել նրան, նրա վերքերից արյուն էր ծորում, իսկ ձեռքի տակ արծվի արյուն չկար։ Եվ ահա մի անգամ նա խռպոտած, բայց ջերմ ձայնով օգնության կանչեց անտառի գազաններին։ Հանձնարարեց նրանց իր մոտ կանչել հաճելի թզուկ Օմբային։ Եվ նրանք կանչեցին։ Բայց երկար է Փարիզից֊Չինաստան գնալ֊գալը ու երբ Օմբան դեղարկղիկը և արծվի արյան թարմ պաշարը ձեռքին ներկայացավ, Մարդն արդեն ուշաթափվել էր։ Օմբան նախ և առաջ գթասրտության արարողություն կատարեց, բարձրացրեց իր տիրոջ դիմակը, որ ընկած էր մադմաուզել Դյուֆարժի մարմնի մեջ վխտող որդերի վրա։ Նա հարգալիրությամբ ծածկեց սոսկալի դեմքը, ապա նոր սկսեց կապել վերքերը։

Երբ Մարդը, որ ծիծաղում էր, վերջապես բացեց կուլ գնացած աչքերը, Օմբան արծվի արյունը շտապ մոտեցրեց դիմակին։ Բայց մարդը ձեռք չտվեց նրան։ Թուլացած ձայնով նա տվեց իր սիրելու՝ Սևաթևի անունը։ Օմրան խոնարհեց գլուխը, ― նա նույնպես շատ գեղեցիկ չէր, ― և հայտնեց իր տիրոջը, որ Դյուֆարժները սպանել են նրա հավատարիմ գայլ Սևաթևին։ Մի սրտակեղեք, վշտաբեկ հառաչանք դուրս թռավ Մարդու կրծքից։ Թույլ ձեռքը նա մեկնեց արծվի արյամբ լի անոթին ու ջարդեց այն։ Արյան մնացորդը բարակ շիթով հոսեց նրա մատների վրայով։ Նա Օմբային հրամայեց շրջել դեմքը, և Օմբան հեկեկալով ենթարկվեց նրան։ Ու նախքան դեմքը արյունով հեղված հողին դարձնելը, Մարդը, որ ծիծաղում էր, մահամերձ ջղաձգության մեջ պոկեց դիմակը։

Սրանով էլ, հասկանալի է, ավարտվեց պատմությունը։ (Շարունակություն երբեք այլևս չեղավ)։ Մեր Առաջնորդը քշեց մեքենան։ Ինձնից քիչ հեռու նստած Վիլլի Ուոլշը՝ կոմանչներից ամենակրտսերը, դառը հեկեկաց։ Ոչ ոք նրան չասաց՝ լռիր։ Ինչպես այսօր, հիշում եմ, իմ ծնկներն էլ էին դողում։

Մի քանի րոպե անց, երբ դուրս եկա մեքենայից, հանկարծ տեսա, որ լապտերասյան հիմքի մոտ մի կտոր բարակ ալ գույնի փաթեթաթուղթ էր ընկած քամու բերանը։ Սա շատ էր նման կակաչի ծաղկաթերթիկներից շինված այն դիմակին։ Երբ տուն եկա, ատամներս անզսպորեն իրար էին զարկվում, և ինձ պատվիրեցին անմիջապես անկողին մտնել։

Աուդիոգիրքը՝Մարդը, որ ծիծաղում էր

Դյութիչ շուրթերն այդ, աչքերը կանաչ

Երբ հեռախոսի զանգը հնչեց, ալեհեր տղամարդը, քիչ թե շատ, բայց որոշակիորեն անհարգալից ձևով, հարցրեց երիտասարդ կնոջը, թե արդյոք չէ՞ր վերցնի լսափողը իր փոխարեն։ Կինը լսեց նրա ձայնը, սակայն թվաց, թե այն հեռվից է գալիս ու նայեց դեպի տղամարդը` մի աչքը, որը լույսի կողմն էր, սեղմ փակված, իսկ բաց աչքը շատ, թերևս անբնականորեն, մեծ և կապույտ, այնպիսին, որ համարյա դառնում էր մանուշակագույն։ Ալեհեր տղամարդն ասաց, որ արագացնի, և կինը պարզապես հապճեպորեն բարձրացավ ու հենվեց աջ արմունկին. այդ շարժումը բավականին կոկիկ ստացվեց։ Այնուհետև ձախ ձեռքով ճակատի վրայից ետ գցեց մազերն ու ասաց.

― Տե՛ր իմ աստված, դե ի՞նչ կա որ։ Իսկ դու…

Ալեհերն ասաց, որ իր կարծիքով զարհուրելի ոչ մի բան էլ չի պատահի, եթե նույնիսկ չվերցնի լսափողը և իր ձախ ձեռքը սահեցրեց կնոջ թևի տակով, արմունկից վերև, որի վրա հենված էր, մատներն առաջ խաղացնելով ու դրանց համար տեղ բացելով թևի ու կրծքավանդակի տաքուկ մասերում։ Աջ ձեռքով հասավ հեռախոսին։ Լսափողը վերցնելու համար ստիպված էր փոքր-ինչ բարձրանալ և այդ անելիս գլխի ետևի մասով դիպավ լուսամփոփի անկյունին։ Այդ ակնթարթին լույսը մի առանձնակի պայծառ փայլ նետեց նրա ալեխառն, առավելապես սպիտակ մազերին։ Եվ, չնայած այդ պահին նրա մազերը խառնված էին, ակնառու էր, որ վերջերս էին հարդարված եղել կամ առնվազն խնամքի արժանացել։ Նրա ծոծրակի ու քունքի մազերը հարկ եղածի չափ կարճ էին կտրված, բայց կողքերի ու գագաթի մազերը երկար էին, և այդ կտրվածքը նրան մի տեսակ «ազնվատոհմիկ» տեսք էր հաղորդում։

― Լսո՛ւմ եմ, ― արձագանքող ձայնով ասաց ալեհերը։

Երիտասարդ կինը, արմունկին հենված, տղամարդուն էր նայում։ Նրա աչքերը ո՛չ տագնապ էին արտահայտում, ո՛չ մտայնություն. Պարզապես լայն բացված էին, կարծես, միայն ցույց տալու համար, թե որքան մեծ ու գունեղ են այդ աչքերը։

Լսափողում լսվեց տղամարդու խուլ, թերևս, նաև տհաճ, ինչ-որ առիթով հուզված մի ձայն.

― Լի՞։ Արթնացրի՞ քեզ։

Ալեհերը մի թռուցիկ հայացք նետեց դեպի ձախ` կնոջ վրա։

― Ո՞վ է,― հարցրեց նա։ ― Դո՞ւ ես, Արթո՛ւր։

― Հա՛, հա՛, ես եմ։ Արթնացրի՞ քեզ։

― Ո՛չ։ Անկողնում պառկած կարդում էի։ Ի՞նչ է, բա՞ն է պատահել։

― Երդվո՞ւմ ես։ Դու իսկապես քնած չէ՞իր։

― Ո՛չ, ո՛չ, ամենևին, ― պատասխանեց ալեհերը։ ― Ես, փաստորեն, օրվա մեջ միջին հաշվով մի չորս ժամ եմ քնում…

― Գիտե՞ս ինչի համար եմ քեզ զանգահարել, Լի՛։ Դու պատահաբար չե՞ս նկատել, թե երբ է մեկնել Ջոաննան։ Դու չե՞ս նկատել, միգուցե նա Էլլենբոգենների հե՞տ է մեկնել։ Հը՞, չե՞ս նկատել։

Ալեհերը նորից ձախ նայեց, բայց ոչ թե կնոջը, որը իռլանդացի երիտասարդ ոստիկանի նման աչքերը չէր հեռացնում իրենից, այլ բարձր, անորոշ մի կետի։

― Ո՛չ, Արթո՛ւր, չեմ նկատել,― ասաց նա` աչքերը հառած սենյակի խավար ու հեռավոր անկյունին, որտեղ պատը միանում էր առաստաղին։ ― Մի՞թե նա քեզ հետ չի մեկնել։

― Ո՛չ, աստված վկա, ո՛չ։ Ուրեմն դու չե՞ս տեսել, թե երբ է մեկնել։

― Դե, ասացի` ո՛չ, Արթո՛ւր, չեմ տեսել, ― պատասխանեց ալեհերը։ ― Գրո՛ղը տանի, փաստորեն ես այս երեկո ընդհանրապես ոչ մի բան չեմ տեսել։ Հենց նոր էի ներս մտել, երբ մի տխմար, սատանան գիտի` ով էր, ֆրանսիացի, թե ավստրիացի, կպավ ինձնից։ Այդ գարշելի օտարերկրացիները, աչքերը չռած, առիթ են փնտրում իրավաբանից ձրի խորհուրդներ պոկելու համար։ Բայց դու ինչո՞ւ ես հարցնում։ Ի՞նչ է, Ջոաննան անհետացե՞լ է։

― Էհ, գրո՛ղը տանի, ո՞վ գիտի։ Ես չգիտեմ։ Դե գիտես նրան էլի, երբ մի քիչ լակում է, էլ բռնողը չես։ Չգիտեմ։ Իսկ նա կարող է պարզապես…

― Դու զանգահարե՞լ ես Էլլենբոգեններին, ― հարցրեց ալեհերը։

― Հա՛։ Նրանք տանը չեն։ Չգիտեմ։ Գրո՛ղը տանի, ես նույնիսկ համոզված էլ չեմ, որ նրանց հետ է մեկնել։ Միայն մի բան գիտեմ, գրո՛ղը տանի։ Ես միայն մի բան գիտեմ։ Հերիք է, հոգիս բերանովս դուրս է գալիս։ Այո՛, հերիք է։ Վճռել եմ։ Հի՜նգ տարի՜։ Գրո՜ղը տանի…

― Դե լավ, լա՜վ, սրտիդ այդքան մոտ մի՛ ընդունիր։ Արթո՛ւր, ― պատասխանեց ալեհերը։ ― Առաջին հերթին, ես գիտեմ այդ Էլլենբոգեններին։ Երևի նրանք մի տաքսի են վերցրել ու մի երկու ժամով քաղաքից դուրս գնացել։ Հավանաբար, ուր որ է, երեքն էլ…

― Այնպիսի զգացում ունեմ, որ Ջոաննան խոհանոցում մի տականքի է կպել ու պոկ չի գալիս։ Պարզապես այդպիսի զգացում ունեմ։ Նա միշտ այդպես կախվում է մի ինչ֊որ վիժվածքի վզից, երբ մի քանի բաժակ լակում է։ Այլևս չե՛մ կարող։ Աստծով եմ երդվում, որ այս անգամ վճիռս չեմ փոխի։ Գրո՜ղը տանի, ամբողջ հինգ…

― Դու այդ որտեղի՞ց ես խոսում, Արթո՛ւր, ― հարցրեց ալեհերը, ― տնի՞ց։

― Հա՛, տնից։ Իմ տո՛ւնը։ Իմ երջանկության դղյա՛կը։ Գրողի ծո՛ցը…

― Լա՛վ, լա՛վ, փորձիր այդքան մոտ… բայց դու հարբա՞ծ ես, ի՞նչ է։

― Չգիտեմ, գրողը տանի, ես ոչինչ չգիտեմ։

― Դե լավ, լսիր, թե ինչ եմ ասում։ Մի հուզվիր։ Քեզ պարզապես հանգիստ պահիր, ― ասաց ալեհերը։ ― Բայց չէ՞ որ դու գիտես այդ Էլլենբոգեններին։ Ի՞նչ պետք է պատահած լինի։ Երևի նրանք ուշացել են վերջին գնացքից։ Երևի, ուր որ է, երեքն էլ սրամտություն ու խենթություն անելով ներս կմտնեն…

― Նրանք արդեն եկել են։

― Որտեղի՞ց իմացար։

― Նրանց դայակից։ Գրողը տանի, մենք մի շատ հաճելի խոսակցություն ունեցանք։ Ես ու այդ աղջիկը դժոխքում էլ մտերմություն կանենք։ Մենք իսկական բարեկամներ ենք։

― Շատ լավ։ Հավատում եմ։ Ի՞նչ կա որ։ Իսկ միգուցե փորձեիր սպասել ու մի քիչ էլ հանգստանա՞լ, ― ասաց ալեհերը։ ― Կարծում եմ, որ հիմա երեքն էլ վալս պարելով ներս կմտնեն։ Հավատա ինձ։ Դու գիտես Լեոնային։ Բայց ես չեմ հասկանում, թե դա ի՞նչ բան է, գրողը տանի. Նրանց բոլորին էլ մի ինչ֊որ դիվային զվարթություն ու անհոգություն է համակում, երբ միասին ընկնում են Նյու Յորք։ Դու հո լա՜վ գիտես դա։

― Հա՛, գիտե՜մ, գիտեմ։ Բայց ես ոչինչ էլ չգիտեմ…

― Ախր գիտես, ինչպես՝ չէ։ Ապա մի քիչ շարժիր ուղեղդ։ Այդ երկուսը երևի բռնի կերպով են Ջոաննային տարել…

― Լսի՛ր։ Ոչ ոք երբեք ստիպված չի եղել նրան բռնի կերպով որևէ տեղ տանել։ Ի՞նչ ես աչքերիս թոզ փչում։

― Քո աչքերին ոչ ոք թոզ չի փչում, Արթո՛ւր, ― հանգիստ ասաց ալեհերը։

― Գիտե՛մ, գիտե՜մ, ների՛ր։ Գրողը տանի, խենթանում եմ։ Բայց դու ճի՞շտ ես ասում, ես քեզ, իսկապես, չարթնացրի՞։

― Եթե արթնացրած լինեիր, կասեի, ― պատասխանեց ալեհերը։

Մտազբաղ՝ նա դուրս քաշեց ձախ ձեռքը կնոջ տաքուկ թևի տակից։
― Լսի՛ր, Արթո՛ւր։ Քեզ մի լավ խորհուրդ կտամ, ― ասաց նա և երկու մատով բռնեց հաղորդալարը՝ անմիջապես խոսափողի տակից։ ― Այժմ լսի՛ր, թե ինչ եմ ասում։ Դու ուզո՞ւմ ես մի խորհուրդ լսել ինձնից, չէ՞։

― Հա՛։ Չէ՜, չգիտեմ։ Բայց գրո՛ղը տանի, ես չեմ թողնում, որ քնես։ Եվ ինչու ես ուղղակի չեմ կտրում իմ…

― Ինձ լսի՛ր մի րոպե, ― ասաց ալեհերը, ― նախ, լուրջ բան եմ ասում, հենց հիմա անկողին մտի՛ր ու հանգստացի՛ր։ Մի բաժակ թունդ բանով էլ կոկորդդ թրջիր, որ լավ քնես ու մտիր…

― Մի բաժա՞կ։ Ի՞նչ է, ձե՞ռ ես առնում։ Այս վերջին երկու ժամում, գրողը տանի, երևի արդեն մի լիտր կոնծել եմ։ Մի բաժա՜կ։ Գլուխս այնպես տաք է, որ հազիվ կարողանամ…

― Լա՛վ, շատ լա՛վ, ուրեմն անկողին մտիր, ― ասաց ալեհերը, ― և հանգստացիր։ Լսո՞ւմ ես, թե ինչ եմ ասում։ Դե ի՞նչ իմաստ ունի, վերջապես, որ նստել ու տանջվում ես։

― Պարզ է։ Ես չէի էլ մտահոգվի, երդվում եմ, բայց դե նրան վստահել չի լինի։ Աստծով եմ երդվում։ Աստված վկա, նրան չի կարելի վստահել։ Հերի՛ք է միայն աչքդ թեքես և… չգիտեմ էլ, թե ինչ ասեմ։ Ա՜հ, իսկապես, ի՞նչ իմաստ ունի։ Գրո՛ղը տանի, խենթանալու բան է։

― Դե լա՜վ։ Փորձիր մոռանալ։ Շատ ես հուզվում։ Լսիր, դու կարո՞ղ ես կյանքումդ ինձ մի լավություն անել։ Գլխիցդ հանիր այդ մտքերը, ― ասաց ալեհերը։ ― Ախր դու էլ լավ հասկանում ես, դու… ազնիվ խոսք… չնչին լուն մի մեծ ուղտ ես դարձնում…

― Ասո՜ւմ ես։ Իսկ դու գիտե՞ս, թե ես ինչ եմ անում։ Գիտե՞ս։ Ես նույնիսկ ամաչում եմ ասել, թե ինչ եմ անում համարյա ամեն երեկո, երբ տուն եմ մտնում։ Ուզո՞ւմ ես ասեմ։

― Լսի՛ր, Արթո՛ւր, ― այդ ամենը…

― Մի վայրկյան… ես կասեմ քեզ, գրո՛ղի ծոցը այդ ամենը։ Հազիվ եմ զսպում ինձ, որ չբացեմ այդ անիծված պահարանների դռները, ա՛յ, երդվում եմ։ Ամեն երեկո, երբ տուն եմ գալիս, համարյա տագնապով սպասում եմ, որ այս ու այն կողմից ամեն տեսակի շան որդիներ են դուրս գալու… Վերելակավարներ։ Ցրիչներ։ Ոստիկաններ…

― Դե լավ, լավ, Արթո՛ւր։ Եկ ողբերգություն չսարքենք, ― ասաց ալեհերը։ Նա կտրուկ մի հայացք գցեց դեպի աջ, իր սիգարետին, որն ուղիղ մեջտեղով դրված էր մոխրամանի եզրին։ Այն վաղուց արդեն հանգել էր։

― Նախ, ― շարունակեց նա, ― արդեն քանի, քանի անգամ ասացի քեզ, որ հենց այստեղ էլ քո ամենամեծ սխալն ես կատարում։ Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ ես անում։ Դու ջանք ու եռանդ չես խնայում դիտմամբ քեզ տանջելու։ Եվ, փաստորեն, ինքդ ես Ջոաննային ներշնչում…, ― նա լրիվ չարտահայտեց իր միտքը։ ― Եվ այն էլ պետք է ասեմ, որ քո բախտը շատ է բերել։ Նա մի սքանչելի աղջնակ է։ Եվ դու նրան բացարձակապես չես հաճոյախոսում իր նուրբ ճաշակի… կամ էլ հենց խելքի համար, և, աստված վկա, այդ պատճառով էլ…

― Խե՞լք։ Ի՞նչ է, ծաղրո՞ւմ ես։ Գրո՛ղը տանի, նրան խելք որտեղի՞ց։ Նա պարզապես անասուն է։

Ալեհերը, լայնացնելով ռունգերը, շատ խորը շունչ քաշեց։

― Բոլորս էլ անասուններ ենք, ― ասաց նա։ ― Մեր էությամբ բոլորս էլ անասուններ ենք։

― Այդ մեկը չեղա՜վ, գրո՛ղը տանի։ Ես անասուն չեմ։ Հնարավոր է, որ ես հիմար եմ, քսաներորդ դարի փչացած մի շան որդի, բայց ես բնավ էլ անասուն չե՛մ։ Այդ մեկը չասե՜ս։ Ես անասուն չե՛մ։

― Լսի՛ր, Արթո՛ւր։ Մենք այդպես ոչ մի բանի…

― Խելքի՜ց է խոսում։ Տե՛ր աստված։ Այդ ի՜նչ ծիծաղելի բաներ ես ասում։ Ինքն էլ է կարծում, թե շատ խելոք է։ Ա՛յ թե ինչն է ինձ ծիծաղեցնում։ Թերթերում միայն թատրոնին նվիրված էջն է կարդում, մինչև կուրանալը հեռուստացույց է նայում և կարծում է, թե մեծ խելքի տեր է։ Իսկ դու գիտե՞ս, թե ես ում հետ եմ ամուսնացել։ Դու այն ասա, ուզո՞ւմ ես իմանալ, թե ով է իմ կինը։ Նա մեր ժամանակի մեծագույն դերասանուհին է, գրողը, հոգեբույժը, ամբողջ Նյու Յորքում միակ հանճարը։ Բայց նա դեռևս իրեն չի դրսևորել, նրա տեղը դեռ չգիտեն, նրան դեռ արժանավայել չեն գնահատել։ Դու չգիտեիր, չէ՞։ Գրողը տանի, քիչ է մնում ծիծաղից մեռնեմ։ Կոլումբիայի համալսարանի[1] կատարելագործման կուրսերից ելած Տիկին Բովարի[2]։ Տիկին…

― Ո՞վ, ― հուզված ձայնով հարցրեց ալեհերը։

― Հեռուստատեսությամբ քննադատական հաղորդումներ լսող տիկին Բովարին։ Աստվա՛ծ իմ, միայն իմանայիր, թե ինչպես է…

― Դե լավ, լավ։ Հասկացիր, վերջապես, որ այս ձևով ոչ մի բանի չենք հասնի, ― ասաց ալեհերը։ Նա շրջվեց դեպի կինը և երկու մատը մոտեցնելով բերանին, նշան արեց, որ սիգարետ է ուզում։ ― Նախ, ― շարունակեց ալեհերը, ― դու շատ խելոք մարդ ես, բայց դե ի՞նչ օգուտ, որ մի կոպեկի տակտ չունես։ ― Նա ուղղեց իր մեջքը, այնպես, որ կինը կարողանար հասնել սիգարետին։ ― Հավատա ինձ։Դա մեծ հետք թողնում քո անձնական կյանքի, քո…

― Խե՜լք։ Աստվա՛ծ վկա, դու ինձ կսպանես։ Տե՜ր իմ։ Իսկ դու երբևէ լսե՞լ ես, թե նա ինչպես է նկարագրում որևէ մեկին։ Նկատի ունեմ տղամարդու։ Թե բան ու գործ չունենաս, ինձ մի լավություն արա, խնդրիր նրան, որ նկարագրի որևէ մեկին։ Աչքովն ընկած յուրաքանչյուր տղամարդու մասին կասի՝ «անչափ գրավիչ է», թեկուզև զառամյալ մի ծերուկ լինի, սրիկա, մի տձև ճարպագունդ…

― Դե լա՛վ, Արթո՛ւր, ― կտրուկ ասաց ալեհերը։ ― Ինչքան ժամանակ է, դոփում ենք նույն տեղում։ Այո, նույն տեղում։

Երիտասարդ կինը նրան մի սիգարետ տվեց։ Երկուսով էլ ծխեցին։

― Հա՛, լսիր, ի՞նչ եղավ այսօր, ― հարցրեց ալեհերը՝ քթանցներից ծուխը բաց թողնելով։

― Ի՞նչ։

― Ասում եմ, ի՞նչ եղավ այսօր, ― կրկնեց ալեհերը։ ― Դե, ո՞նց վերջացավ այն գործը։

― Օ՜հ, գրո՛ղը տանի։ Չգիտեմ։ Հիմար բան դուրս եկավ։ Մի երկու րոպեից պատրաստվում էի եզրափակման խոսք ասել, երբ հայցվորի փաստաբանը՝ Լիսբերգը, ներս խցկեց այդ տխմար աղախնին, և որպես իրեղեն ապացույց, սավանների մի մեծ կույտ… իսկ սավանները, գրո՛ղը տանի, ամբողջովին ծածկված էին փայտոջիլների հետքերով։

― Դե, հետո՞ ինչ եղավ։ Գործը գլուխ բերի՞ր, ― հարցրեց ալեհերը՝ ագահորեն ծուխը ներս քաշելով։

― Իսկ դու գիտե՞ս, թե ով էր դատավորը։ Այդ կնանման Վիտտերիոն։ Չեմ էլ հասկանում, գրո՛ղը տանի, թե այդ խրտվիլակն ի՞նչ ունի իմ դեմ։ Դեռ բերանս չբացած, հարձակվում է վրաս։ Այդպիսիների հետ խոսել չի լինում։ Անկարելի բան է։

Ալեհերը շրջեց գլուխը դեպի կինը՝ տեսնելու, թե ինչով է նա զբաղված։ Կինը բարձրացրել էր մոխրամանը և ուզում էր դնել իրենց մեջտեղում։

― Ուրեմն տանո՞ւլ տվեցիր։

― Հա՛։ Ինքս էի ուզում պատմել քեզ։ Այդ աղմուկ֊աղաղակի մեջ ուրիշ ոչ մի ելք չունեի։ Իսկ քո կարծիքով Շեֆը կատաղությունից պատեպա՞տ կընկնի։ Թյո՜ւ, պետքս էլ չի, բայց դե, բոլոր դեպքերում, ի՞նչ ես կարծում, շա՞տ կկատաղի։

Ալեհերը ձախ ձեռքով թափ տվեց իր սիգարետի մոխիրը, որը հենց նույն ձևով ընկավ մոխրամանի եզրին։

― Հաստատ չեմ կարող ասել, թե նա պատեպատ կընկնի, Արթո՛ւր, ― մեղմ ձայնով ասաց ալեհերը։ ― Համենայն դեպս, չեմ կարծում, թե դա նրան կզվարճացնի։ Դե, դու գիտես, թե ինչքան ժամանակ է, որ գործ ունենք այդ անիծված երեք հյուրանոցների հետ։ Հենց ինքը՝ այն պառավ Շենլին է սկսել ամբողջ…

― Գիտե՛մ, գիտե՛մ։ Շեֆն ամենաքիչը մի հիսուն անգամ արդեն պատմած կլինի։ Նման հետաքրքիր բաներ իմ ողջ կյանքում շատ քիչ եմ լսել։ Դե, մի խոսքով, այդ անիծյալ գործը գլուխ չբերի։ Բայց ես մեղավոր չէի։ Մի կողմից ամբողջ դատավարության ժամանակ խելառ Վիտտորիոն էր հոգիս հանում, մյուս կողմից էլ այդ ծալապակաս աղախինն էր սկսում փայտոջիլոտ սավանները այս ու այն կողմ…

― Ոչ ոք էլ չի ասում, թե դու մեղավոր ես, Արթո՛ւր, ― ասաց ալեհերը։ ― Դու ուզեցիր իմանալ, թե Շեֆը շա՞տ կկատաղի։ Ես էլ քեզ անկեղծորեն…

― Գիտե՛մ։ Գիտե՛մ, որ… Ոչինչ էլ չգիտեմ, գրո՛ղը տանի։ Ես, երևի, բոլոր դեպքերում վերադառնամ զինվորական ծառայության։ Այդ մասին ասե՞լ եմ քեզ։

Ալեհերը նորից շրջվեց դեպի կինը՝ հավանաբար ցույց տալու, թե ինչպիսի համբերատարություն, նույնիսկ ստոյիկյան տոկունություն է արտահայտում իր դեմքը։ Բայց կինը նրան չնայեց։ Նա ծնկի անզգույշ շարժումով շրջել էր մոխրամանը և այժմ մատներով արագ֊արագ մաքրում էր թափված մոխիրն ու լցնում ծխախոտի մնացորդների փոքրիկ կույտի վրա։ Կինը վեր նայեց շատ ավելի ուշ, քան պետք էր։

― Ո՛չ, չես ասել, Արթո՛ւր, ― պատասխանեց ալեհերը։

― Հա՛, հնարավոր է, որ վերադառնամ։ Բայց դեռևս չգիտեմ։ Դե, բնական է, չեմ ասում, թե գժվում եմ գնալու համար, և չեմ էլ գնա, եթե ուրիշ մի լավ բան գտնեմ։ Բայց կարող է այնպես պատահել, որ ուզած- չուզած գնամ։ Դեռևս չգիտեմ։ Գուցե պետք է հիշողությունից ջնջել ամեն ինչ։ Բայց եթե վերադարձնեն իմ փոքրիկ սաղավարտը, իմ մեծ, ընդարձակ գրասեղանը, մոծակներից պաշպանվելու իմ գեղեցիկ, լայն ցանցը, հնարավոր է, որ այնքան էլ…

― Լսիր, շատ կցանկանայի այդ գլխիդ մեջ մի քիչ խելք մտցնել։ Այ թե ինչ կցանկանայի, ― ասաց ալեհերը։ ― Դու, գրո՛ղը տանի… հո գիտեմ, որ լավ գլուխ ունես, բայց դե փոքր երեխայի նման հիմարություններ ես դուրս տալիս։ Ասում եմ ամենայն անկեղծությոմբ։ Մանր֊մունր բաները փոքր ձնագնդի նման գլորելով այնքան ես մեծացնում և ուռճացնում գլխումդ, որ հետո բացարձակապես անզոր ես լինում որևէ բան…

― Ես պետք է նրան թողած լինեի։ Դու դա գիտե՞ս։ Ես դեռ անցյալ ամռանը պետք է հաշիվներս փակած լինեի, երբ իսկապես փոքր ձնագունդը գլորելով…. Եվ գիտե՞ս, թե ինչու չթողեցի նրան։ Ուզո՞ւմ ես իմանալ, թե ինչու։

― Իսեր աստծու, Արթո՛ւր։ Մենք իսկապես ջուր ենք ծեծում։

― Մի վայրկյան։ Թող ասեմ։ Ուզո՞ւմ ես իմանալ, թե ինչու չհեռացա։ Ես քեզ ճիշտը կասեմ։ Որովհետև խղճացի նրան։ Դա է ողջ ճշմարտությունը։ Պա՞րզ է։ Ես խղճացի…

― Դե, ի՞նչ ասեմ։ Ես իրավասու չեմ նման բաների համար, ― ասաց ալեհերը։ ― Չնայած, ինձ թվում է, որ դու մի բան մոռանում ես։ Դու մոռանում ես, որ Ջոաննան հասուն կին է։ Չգիտեմ, ինձ թվում է…

― Հասուն կի՜ն։ Խելքի՛ արի։ Նա հասուն երեխա է։ Ի սե՜ր աստծու։ Լսի՛ր ապա։ Սափրվում եմ, ուշադիր լսիր, սափրվում եմ, մեկ էլ բնակարանի մյուս ծայրից, գրո՛ղը տանի, նրա խելքին փչում է ինձ կանչել։ Գնում եմ։ Կարող է բա՜ն է պատահել։ Հենց սափրվելու ընթացքում, փրփուրն էլ անիծված դեմքիս։ Ապա կռահիր, թե ինչ է ուզում։ Նա ուզում է հարցնել, թե իմ կարծիքով ինքը խելո՞ք է։ Աստված է վկա։ Սենտիմենտալ է նա, լուրջ եմ ասում։ Ես նրան նայում եմ, երբ միայն քնած է լինում։ Հավատա, գիտեմ, թե ինչ եմ ասում։

― Դե պարզ է, դու ավելի լավ կիմանաս, թե ինչն ինչոց է… Ուզում եմ ասել, ես իրավասու չեմ նման հարցերում, ― ասաց ալեհերը։ ― Միայն թե բանն այն է, գրո՜ղը տանի, որ դու չես փորձում հիմնավոր մի բան անել, որպեսզի…

― Մենք համապատասխան զույգ չենք։ Ու վերջ։ Ամեն ինչ շատ պարզ է։ Մենք իրար չենք սազում, գրո՛ղը տանի։ Դու գիտե՞ս, թե նրան ինչ է պետք։ Նրան պետք է քչախոս ու մարմնեղ որևէ անասուն, որ ուզած ժամանակ մոտենա, սառնասրտորեն մի լավ մշակի… հետո էլ գնա ու հանգիստ խղճով թերթ կարդա։ Ա՛յ, թե ինչ է նրան պետք։ Իսկ ես, գրո՛ղը տանի, շատ թույլ եմ նրա համար։ Ես դա նախքան ամուսնանալն էլ գիտեի… Աստված վկա, գիտեի։ Բայց դու շատ խորամանկ սատանա դուրս եկար, այդպես էլ չամուսնացար։ Իսկ այդ ամունացողները… անուրջների մեջ ընկած մտածում են, թե որքան երջանիկ են լինելու, երբ ամուսնանան։ Իսկ ես ձեռք եմ քաշել։ Ձեռք եմ քաշել ամեն տեսակ պատրանքներից ու անուրջներից։ Ես թույլ մարդ եմ։ Այդ է բոլորը։

― Դու թույլ մարդ չես։ Դու պարզապես չես փորձում ուղեղդ շարժել,― ասաց ալեհերը և կնոջ ձեռքից վերցրեց ծխացող սիգարետը։

― Չէ՛, թույլ եմ։ Ես, իհարկե, թույլ մարդ եմ։ Ես շատ լավ գիտեմ, որ թույլ մարդ եմ, գրո՛ղը տանի։ Եթե թույլ չլինեի, ի՞նչ ես կարծում, կհանդուրժե՞ի, որ ամեն ինչ այսպես տակնուվրա… Ա՜հ, խոսելն անիմաստ է։ Իհարկե թույլ եմ… Բայց դե այս գիշեր քեզ լրիվ արթուն պահեցի։ Գրո՛ղը տանի, ինչո՞ւ լսափողը չես կախում։ Լուրջ եմ ասում։ Կախիր լսափողը և վերջ։

― Ես ոչ մի նման մտադրություն էլ չունեմ, Արթո՛ւր։ Ես կցանկանայի օգնել քեզ, եթե ուժերիցս վեր չէ, ― ասաց ալեհերը։ ― Բայց, իրականում, հենց դու ես քո ամենավատ…

― Նա ինձ չի հարգում։ Տե՜ր աստված, նա ինձ չի էլ սիրում։ Ի վերջո, ըստ էության ես էլ նրան այլևս չեմ սիրում։ Ինքս էլ հաստատ չգիտեմ, գրո՛ղը տանի։ Ամեն անգամ, երբ վերջնականապես վճռում եմ հաշիվներս փակել, պարզվում է, որ այս֊այս առիթով ճաշի ենք հրավիրված, և նրան պետք աշխատանքից հետո հանդիպեմ ինչ֊որ տեղ , ու նա մոտենում է ինձ այդ անիծված սպիտակ ձեռնոցները հագած, մեկ էլ չգիտեմ, թե ինչ… Կամ էլ սկսում եմ վերհիշել, թե ինչպես առաջին անգամ քշեցինք֊գնացինք Նյու Հեյվեն[3], պրիստոնյան մրցումներին։ Հետո էլ… հենց նոր էինք դուրս եկել ճանապարհի ծառապատ հատվածից, երբ ավտոդողը ծակվեց, իսկ դրսում դժոխային ցուրտ էր, ու մինչ ես այդ անիծվածն էի ամրացնում, նա ինձ լուսավորում էր գրպանի լապտերով… Հասկանո՞ւմ ես։ Կամ էլ վերհիշում եմ այն… գրո՛ղը տանի, ամոթից կարմրում եմ…այն երիցս անիծյալ բանաստեղծությունը, որ նվիրել էի նրան մեր առաջին հանդիպման ժամանակ.

     «Վարդի բույրի պես նուրբ ու հիասքանչ
     Դյութիչ շուրթերն այդ, աչքերը կանաչ…»

Թյո՛ւ, գրողը տանի, իսկապես կարմրում եմ, բայց այդ տողերն ինձ նրան են հիշեցնում։ Նրա աչքերը կանաչ չեն… Նրա աչքերը կարծես ծովախեցիներ լինեն… ես դրանց… չգիտեմ, միևնույն է, այդ տողերն ինձ… Դե, այսպես խոսելուց ի՞նչ օգուտ։ Խենթանալու բան է։ Բայց դու ինձ մի նայիր, կախիր լսափողը, լուրջ եմ ասում։

Ալեհերը մաքրեց կոկորդը։

― Ասացի, որ նման մտադրություն չունեմ, Արթո՛ւր։ Միայն թե մի…

― Մի անգամ ինձ համար կոստյում էր գնել։ Իր փողերով։ Դրա մասին պատմե՞լ եմ։

― Ոչ, ես…

― Ուղղակի վեր էր կացել ու գնացել, որքան գիտեմ Թրիփլերի խանութը և կոստյում գնել։ Ինձ չէր ասել։ Ուզում եմ ասել, գրո՛ղը տանի, որ բնավորության լավ գծեր էլ ունի։ Եվ ի՞նչը ինձ շատ ուրախացրեց, որ այն ճիշտ վրայովս էր։ Միայն հարկ եղավ տաբատի ետևի մասից մի քիչ նեղացնել, մի քիչ էլ կարճացնել։ Իսկապես, նա բնավորության լավ գծեր էլ ունի։

Ալեհերը մի քիչ էլ լսեց իր խոսակցին ու հետո կտրուկ շրջվեց դեպի կինը։ Միայն մի ակնթարթային հայացք, և այդ էլ բավական եղավ, որ կինը հասկանար թե ինչ է կատարվում հաղորդալարի այն կողմում։

― Հիմա ինձ լսի՛ր, Արթո՛ւր։ Այդպես ոչ մի լավ բանի էլ չենք հասնի, ― ասաց ալեհերը։ ― Լուրջ եմ ասում, ոչ մի բանի։ Լսիր, ամենայն անկեղծությամբ եմ ասում։ Լավ կանես խելոք մանչուկի նման հանվես, տեղդ մտնես ու հանգստանաս։ Ջոաննան հավանաբար մի երկու րոպեից այդտեղ կլինի։ Դու չես ուզում, որ նա քեզ այդ վիճակում տեսնի, չէ՞։ Նրա հետ էլ երևի այդ սատանա Էլլենբոգենները հայտնվեն։ Ու ոչ էլ ուզում ես, որ նրանք քեզ այդ վիճակում տեսնեն, ճի՞շտ է։

Լռեց՝ պատասխանը լսելու համար։

― Դու ինձ չե՞ս լսում, Արթո՛ւր։

― Տե՛ր աստված, բայց ես քեզ չեմ թողնում, որ քնես։ Ինչ անում եմ, ես…

― Դու ինձ չես խանգարում, ― ասաց ալեհերը։ ― Նույնիսկ չարժե մտածել այդ մասին։ Ես արդեն ասացի քեզ, որ օրվա մեջ միջին հաշվով մի չորս ժամ եմ քնում։ Կարևորն այն է, բարեկամս, որ շատ կցանկանայի օգնել քեզ, եթե դա մարդկային ուժերից վեր չէ։

Լռեց։

― Արթո՞ւր, ի՞նչ եղար։

― Ոչինչ, հենց այնպես։ Լսիր, միևնույն է, չեմ թողնում քնես։ Ասում եմ, քեզ մոտ անցնեմ ու մի֊մի բաժակ կոնծենք։ Հը, չե՞ս առարկում։

Ալեհերը ուղղեց մեջքը և ազատ ձեռքի ափը դրեց գլխին։

― Ի՞նչ է, հենց հիմա՞։

― Հա՛, հիմա։ Իհարկե, եթե դեմ չես։ Մի րոպեից ավել չեմ մնա։ Պարզապես ուզում եմ որևէ տեղ գնալ… Ա՜հ, չգիտեմ։ Դե, հնարավո՞ր բան է։

― Ինչո՞ւ չէ, բայց կարծում եմ, որ ավելի լավ է տանը մնաս։ Արթո՛ւր, ― ասաց ալեհերը՝ գլխավերևից իջեցնելով ձեռքը։ ― Այսինքն՝ իմ դռները միշտ բաց են քո առաջ, խնդրե՜մ, միայն թե, անկեղծորեն, ավելի լավ կլինի տանը մնաս ու հանգստանաս։ Կարծում եմ, ուր որ է Ջոաննան վալս պարելով ներս կմտնի։ Հավատա ինձ, դու պետք է տանը մնաս։ Դու պետք է քո տեղում լինես, երբ նա գա։ Ճի՞շտ եմ ասում, թե՝ չէ։

― Երևի։ Չգիտեմ։ Աստվա՛ծ վկա, չգիտեմ։

― Իսկ ես գիտեմ։ Համոզված եմ, ― ասաց ալեհերը։ ― Լսիր, ինչո՞ւ չես ուզում հո՛պ, ցատկես անկողնուդ մեջ ու մի քիչ հանգստանաս, իսկ հետո, թե պետք լինի, նորից կզանգահարես։ Ուզոմ եմ ասել, եթե նորից խոսելու ցանկություն ունենաս։ Եվ մի հուզվիր։ Դա ամենակարևորն է։ Լսո՞ւմ ես։ Դե, ի՞նչ կասես։

― Լա՛վ։

Ալեհերը մի որոշ ժամանակ լսափողը պահեց ականջին, հետո իջեցրեց լծակին։

― Ի՞նչ էր ասում, ― անմիջապես հարցրեց երիտասարդ կինը։

Ալեհերը մոխրամանից վերցրեց սիգարետը, ավելի ճիշտ, լրիվ ու կիսատ ծխած սիգարետների կույտից ընտրեց իրենը և ագահորեն ներս քաշեց ծուխը։

― Նա ուզում էր այստեղ գալ, որ մի֊մի բաժակ խմեինք։

― Աստվա՛ծ իմ։ Դու ի՞նչ ասացիր, ― հարցրեց կինը։

― Ի՛նքդ լսեցիր, ― ասաց ալեհերը՝ նայելով կնոջը։ ― Դու շատ լավ լսեցիր, թե ինչ ասացի։

Նա հանգցրեց սիգարետը։

― Դու քեզ հրաշալի պահեցիր։ Ուղղակի անթերի, ― ասաց կինը՝ զննելով տղամարդու դեմքը։ ― Աստվա՛ծ իմ, ինչ ստո՜րն եմ ես։

― Ա՛յ քեզ պատմություն, ― ասաց ալեհերը։ ― Իսկապե՞ս հրաշալի պահեցի ինձ։

― Այո՛, իսկապես հրաշալի էիր, ― ասաց կինը։ ― Իսկ ես թուլացել եմ։ Ամբողջովին թուլացել եմ։ Տեսնո՞ւմ ես։

Ալեհերը նայեց կնոջը։

― Այո՜, իսկապես որ անելանելի վիճակ է, ― ասաց նա։ ― Ուզում եմ ասել, որ այս ամենն այն աստիճան տարօրինակ է, որ նույնիսկ…

― Մի րոպե, սիրելի՛ս, ― կտրուկ ասաց կինը, հետո առաջ հակվեց և ձեռքի մատներով թեթև, արագ շարժումներ անելով շփեց տղամարդու թևը։ ― Ինձ թվաց, թե վառվում ես։ Բայց ոչինչ, պարզապես մոխիր էր։ Իսկ դու… այո՜, հոյակապ պահեցիր քեզ։ Տե՛ր աստված, իսկապես ինչ ստո՜րն եմ ես։

― Բայց սա շատ, ուղղակի անհավատալի պատմություն է։ Այդ տղան ակնհայտորեն մտադիր է լրիվ…

Նորից հնչեց հեռախոսի զանգը։

― Գրո՛ղը տանի, ― ասաց ալեհերը, բայց մինչև կհնչեր երկրորդ զանգը, վերցրեց լսափողը։

― Լսո՛ւմ եմ, ― ասաց նա։

― Լի՞։ Քնա՞ծ էիր։

― Ո՛չ, ո՛չ։

― Լսիր, ես մտածեցի, թե քեզ համար հետաքրքիր կլինի։ Ջոաննան հենց նոր ներս մտավ։

― Ի՞նչ, ― ասաց ալեհերն ու ձախ ձեռքի ափով ծածկեց աչքերը, թեև լույսը նրա մեջքին էր ընկնում։

― Ճի՛շտ։ Հենց նոր ներս մտավ։ Մի տասը վայրկյան էլ չէր անցել, որ խոսել էի քեզ հետ։ Մտածեցի՝ զանգահարեմ, քանի դեռ նա զուգարանում է։ Լսիր, շատ, անչափ շնորհակալ եմ քեզնից, Լի՛։ Ուզում եմ ասել… դե, դու հասկանում ես ինձ։ Դու հո քնա՞ծ չէիր։

― Ո՛չ, ո՛չ, ես պարզապես… ո՛չ, ո՛չ, ― ասաց ալեհերը՝ ձեռքը չհեռացնելով աչքերից։ Նա մաքրեց կոկորդը։

― Ի՞նչ էի ասում։ Հա՛։ Հավանաբար այսպես է եղել։ Այդ Լեոնան մի քիչ նեխել է, հետո մի հիստերիկ լաց ու կոծ դրել, Բոբն էլ խնդրել է Ջոաննային միասին մի տեղ գնալ, մի երկու բաժակ կոնծել ու եղած-չեղածը մոռանալ։ Բայց խելքս բան չի կտրում։ Դու ավելի լավ կհասկանաս… Ինձ համար շա՜տ է բարդ։ կարծես մի աղջամուղջ լիներ այս ամենը։ Ինչևէ, նա արդեն տանն է։ Աստված վկա, այս ամենի պատճառը Նյու Յորքն է։ Գրողը տանի, մտածում եմ, եթե ամեն ինչ խաղաղ ընթանա, լավ կլինի գնանք մի հանգիստ տեղ, ասենք Կոնեկտիկուտում[4], տուն վարձենք, ոչ շատ հեռու, իհարկե, բայց մի այնպիսի տեղ, որ հնարավոր լինի մարդավարի ապրել։ Հասկանո՞ւմ ես, նա գժվում է թփերի, ծաղիկների ու ընդհանրապես ամեն տեսակի բույսերի համար։ Նա, հավանաբար, ուրախությունից խելքը թռցնի, եթե մի սեփական պարտեզ ունենա։ Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ եմ ուզում ասել։ Մյուս կողմից էլ Նյու Յորքում մեր ունեցած ծանոթները, բացի քեզնից, իհարկե, կարծես հոգեկան հիվանդներ լինեն։ Դրանից, ուշ թե շուտ, նորմալ մարդն էլ կխելագարվի։

Ալեհերը ձայն չհանեց։ Նրա աչքերը դեռ սեղմ փակված էին ձախ ձեռքի ափի տակ։

― Մի խոսքով, ուզում եմ այսօր խորհրդակցել հետը։ Կամ էլ վաղը։ Դեռ խելքը գլուխը չի եկել։ Հասկանո՞ւմ ես, նա իր էությամբ հրաշալի մանչուկ է, և քանի որ հիմա էլ քիչ թե շատ հնարավորություն ունենք ամեն ինչ հարթելու, ապա առնվազն հիմարություն կլինի, եթե չփորձենք։ Միևնույն ժամանակ կփորձեմ հարթել նաև այդ գարշելի փայտոջիլների հետ կապված խառնաշփոթ պատմությունը։ Այդ մասին մտածել եմ։ Պարզապես հետաքրքիր է, Լի՛, քո կարծիքով ինչ կլինի, եթե գնամ Շեֆի մոտ ու անձամբ խոսեմ հետը։ Երևի կկարողանամ…

― Եթե դեմ չես, Արթո՛ւր, ես կփորձեմ…

― Միայն չկարծես, թե քեզ նորից զանգահարեցի, որովհետև անհանգստանում եմ իմ այդ հիմար աշխատանքի կամ էլ որևէ այլ բանի համար։ Ամենևի՛ն։ Այսինքն, ճիշտն ասած, գրողը տանի, մի քիչ անհանգստանում եմ։ Պարզապես մտածեցի, որ եթե կարողանամ առանց պատեպատ ընկնելու հանգստացնել Շեֆին, ապա, գրողը տանի, այնքան էլ հիմար…

― Լսի՛ր, Արթո՛ւր, ― ընդհատեց ալեհերը՝ ձեռքը հեռացնելով դեմքից, ― հանկարծակի գլուխս մի ահավոր ցավ բռնեց։ Չգիտեմ էլ, թե ինչ պատճառով։ Դեմ չե՞ս, եթե հիմա վերջ տանք։ Կխոսենք առավոտյան… լա՞վ։

Մի րոպե էլ լսեց խոսակցին ու դրեց լսափողը։

Կինն անմիջապես ինչ֊որ բան հարցրեց, բայց ալեհերը չպատասխանեց։ Մոխրամանից վերցրեց նրա ծխացող սիգարետը և հենց այն է, ուզում էր մոտեցնել շուրթերին, երբ այն ընկավ ձեռքից։ Կինը փորձեց օգնել՝ սիգարետը գտնելու, հանկարծ ու մի բան վառվեր, բայց տղամարդն ասաց, որ տեղից չշարժվի, և կինը ետ քաշեց ձեռքը։

Աուդիոգիրքը՝ Դյութիչ շուրթերն այդ, աչքերը կանաչ

Տարեկանի արտում՝ անդունդի եզրին

«Փարվանա» բալլադը

Կարդալ «Փարվանան», արձակ շարադրել Թումանյանի «Փարվանա» բալլադի բովանդակությունը (շարադրանքը պետք է կազմված լինի 7-10 նախադասությունից և պարունակի 50-60 բառ):

Փարվանա Բալլադը

Բալլադը պատմում էր ՝ մի թագավորության, թագավորի, արքայադստեր մասին։ Թագավորը ուզում էր ամուսնացնել իր դստերը ամենա-ամենա հզոր ռազմիկի հետ։ Նա հրավիրում է բազում երկրների ամենա ուժեղ ռազիկներին: Նրանք պետք է պայքարեյին արքայադստեր համար։ Արքայադուստրը չթողեց, որ նրանք մառտի բռնվեն փոխարենը ուզեց անշեջ հուր։ Անցան շատ տարիներ բայց կտրիչներից ոչ ոք չկարողացավ գտնել անմար կրակը։

«Փարվանա» բալլադի գաղափարը 

Քնարական փոքրիկ վիպերգ, որի մեջ բանաստեղծը հաղորդում Է ոչ միայն իր հույզերն ու մտքերը, այլև դրանք առաջացնող դեպքերը՝ երևույթները և այլն:

Գյումրի-կրթահամալիր պարատանն ընդառաջ

Ես սովորում եմ «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրում, որտեղ 2015 թվականին մուտք գործեց ազգային երգն ու պարը։ Ներկայումս այն մեծ դեր և նշանակություն ունի և՛ կրթահամալիրի և՛ կրթահամալիրցիների կյանքում։ Սկզբի տարում չեմ զբաղվել պարով, հետո, երբ սկսվեցին 2016-2017թթ․ շրջանավարտների «Ցտեսություն-ցնծություն» տոնախմբության նախապատրաստական փորձերը, պարող խմբին տղաներ էին հարկավոր։ Մեկ-երկու փորձի գնալով մտերմացա խմբի հետ և ներառվեցի։ Դե, իսկ այն, որ խմբի ղեկավարը Ստեփան Թորոյանն էր, ով շատ սիրելի էր ինձ համար՝ ուզում եմ պարտադիր նշել։ Դրանից հետո առաջ եկավ «Սովորող-սովորեցնող» մեգանախագիծը, որի ընթացքում մեր կրտսեր ընկերներին փոխանցում էինք մեր սովորածը։ Ես չեմ պարում միայն նրա համար, որովհետև սիրում եմ այն, պարում եմ սովորելու, սովորեցնելու և տարածելու համար։ Պարը իմ կյանքում մեծ տեղ է զբաղեցնում։ Ինձ համար դա մի կախարդական ախարհ է, ուր միաձուլվում և ճախրում են մարդու հոգին և մարմինը։ Ազգային պարերը պարելիս մարդը պետք է զգա իր մարմնի ամեն շարժումը՝ ոտքի մատներից մինչև մազեր։ Մենք պարում ենք այս բոլոր պարերը շնորհիվ Արցախյան պատերազմի մասնակից, ազգային պարարվեստի երախտավոր գործիչ, «Կարին» ավանդական երգի-պարի խմբի ղեկավար՝ Գագիկ Գինոսյանի, ով վերականգնել է ավելի քան 36 պար։ Ես ինչքան մեծանում եմ, այնքան շատ եմ սկսում զբաղվել այս գործով և զգում եմ, որ այն ինձ համար դառնում է պարտականություն՝ պահպանելու և տարածելու մեր ազգային երգն ու պարը։ Կարող են լինել մարդիկ, ովքեր ուղղակի կնայեն մեր պարերը և կասեն, որ լավ երեխեք են, եկան ուրախացրին, երգեցին-պարեցին գնացին։ Կարծում եմ, որ եթե մարդկանց զգալի զանգվածը այդպես մտածի, մենք կհամարվենք պարտված։ Բնականաբար, կարող են լինել մարդիկ, ում մենք չենք կարողանա փոխանցել ազգային պարերի իմաստը, բայց դա դեռ պարտություն չէ, և ոչ էլ հաղթանակ։ Ազգային պարի ասելիքը շատ բովանդակալից և կարևոր է։ Դրա մեջ ամփոփված են հայի ոգին և կենցաղը, պարտություններն ու հաղթանակները։ Մարդու վրա ներազդելու, նրա մեջ ազգային նկարագիր սերմանելու, ազգային ակունքներից սնվելու և տեսակը ավելի լավը դարձնելու միջոց դժվար է գտնել, քան ազգային պարը։ Կոմիտասն ասել է․ «Յուրաքանչյուր ազգի քաղաքակրթություն ամենալավը արտահայտում է պարը»։ Ազգային պարը դա մի զենք է, որը աշխատում է վերացնել օտարամոլ և անճաշակ մշակույթը։ Այն, ինչը չունի արմատներ, շատ հեշտ է տապալել։ Պարը դա մշակույթի մի մեծ մաս է, իսկ մեր մշակույթը ոչնչացնելու համար մեր թշնամիները ներդնում են մեծ ուժեր։ Հիմա երևի ձեզ մոտ հարց կառաջանա, թե մենք ինչպե՞ս պայքարենք դրա դեմ, բայց չէ՞ որ մենք ինքներս կարող ենք անել դա մեր հնարավորության սահմաններում։ Մենք պարզապես պետք է չդադարենք լինել դրանց տարածողը։ Իմ դպրոցն այս ամենի վառ ապացույցն է։
Տեսանյութի աղբյուրը՝ Սեբաստացի TV