Մեծ Հայքը և նրա վարչական բաժանումը

Հայաստանը քաղաքակրթված հին աշխարհի բաղկացուցիչ մասերից մեկն էր, և , իբրև այդպիսին, նա հայտնի էր պատմության վաղագույն ժամանակներից: Բուն Հայաստանի մասին իսկական հիշատակություններն սկսվում են Ուրարտական պետության անկումից անմիջապես հետո: Հայաստանի հնագույն շրջանի տերիտորիայի և վարչական բաժանման վերաբերյալհիշատակություններ են կատարել Հերոդոտը, Քսենոֆոնը, Ստրաբոնը, Պլինիոս Ավագը, Պտղոմեոսը և հայտնի այլ հեղինակներ: Սելևկյան տիրապետության ժամանակներից սկսած (4-2-րդ դար մ.թ.ա.) հայաբնակ բոլոր շրջանները բաժանված էին երեք խոշոր վարչական միավորների` Փոքր Հայք, Ծոփք և Մեծ Հայք, որոնք մ.թ.ա. 2-րդ դարում դարձան առանձին-առանձին անկախ պետություններ: Դրանց մեջ ամենից զորեղը Մեծ Հայքի պետությունն էր, որտեղ մ.թ.ա. 2-րդ դարից մինչև  մ.թ.ա. 5-րդ դարը թագավորում էին նախ Արտաշեսյանները, ապա Արշակունիները:

Արտաշեսյանների օրոք, մանավանդ Արտաշես Առաջինի և Տիգրան Երկորդի թագավորության շրջանում, Մեծ Հայքի տերիտորիան` հարևան հայկական ու մասամբ ոչ հայկական շրջանների, ինչպես նաև Ծոփքի ու Փոքր Հայքի հաշվին ընդարձակվելով, հասավ իր առավելագույն սահմաններին: Նրա սահմանները, որ գրեթե առանց էական փոփոխության մնացին նաև 1-4-րդ դարերում, Տիգրան 2-րդ-ի օրոք հասնում էին արևելքում Կասպից ծով, արևմուտքում` Եփրատ, հյուսիսում` Կուր գետը, իսկ հարավում Կորդվաց լեռների հարավային վերջավորությունները: Նշված սահմանների միջև ամփոփված երկիրը, որը,եթե բացառելու լինենք արևելյան մի քանի շրջաններ, հիմնականում համընկնում է Հայկական լեռնաշխարհի հետ, պատմությանը հայտնի է Մեծ Հայք կամ ուղղակի Հայաստան անունով, անկախ ժամանակի ընթացքում նրա կրած տերիտորիալ ու վարչական-քաղաքական փոփոխություններից:

Մեծ Հայքն իր մեջ լիովին չէր ընդգրկում հայաբնակ բոլոր շրջանները, ինչպես նաև նրա մեջ մտնող որոշ տերիտորիաներ (Փայտակարանը, Պարսկահայքի ու Կորճեքի որոշ մասերը) հայաբնակ չէին: Մեծ Հայքը վարչական առումով Արտաշեսյաների թագավորության շրջանում բաժանվում էր զորավարությունների (վարչատերիտորիալ և զինվորական միավորներ) ու բդեշխությունների, իսկ Արշակունիների օրոք` նախարարությունների ու բդեշխությունների: Հետագայում Սասանյանների, Արաբական խալիֆայության, Բագրատունիների թագավորության, սելջուկների տիրապետության շրջանում և հետագա դարերում երկրի ներքին վարչա-տերիտորիալ բաժանումներն ըստ էության բազմաթիվ անգամ ենթարկվում են փոփոխությունների: Սակայն դարեր շարունակ պատմագիրների ու աշխարհագիրների մոտ գործածության մեջ է մնում Մեծ Հայքի տերիտորիալ այն բաժանումը, որը տրվում է 7-րդ դարի <<Աշխարհացույցում>>: Անանիա Շիրակացին,որին այժմ վերագրում են այդ <<Աշխարհացույց>>-ը, Մեծ Հայքը <<աշխարհների>> (նահանգ, կողմ, տուն) ու գավառների է բաժանել` ելնելով երկրի ներքին վարչական և բնա-աշխարհագրական պայմաններից:

Ըստ <<Աշխարհացույց>>-ի Մեծ Հայքը բաղկացած էր 15 աշխարհներից, որոնք բոլորը միասին ունեին 191 գավառ:Այդ աշխարհները հետևյալներն էին.